Төрдө ууһа

Биһиги төрүттэрбит Горнай оройуонун саамай уһук нэһилиэгэр Сиинэ үрэх батыытыгар Сатаҕай диэн сиргэ бултуу-алтыы сылдьан олохсуйбуттар быһыылаах. Эһэбит Потапов Степан Степанович Кэтириинэни кэргэн ылан, биэс уол, биэс кыыс оҕоломмуттар.

Улаханнара Кэтириис диэн киирбит-тахсыбыт, сытыы-хотуу, тыллаах-өстөөх, кэпсээннээх, ырыаһыт, бааһынайдыҥы дьүһүннээҕэ үһү. Киниттэн биир кыыс, икки уол төрөөбүт. Кыыһа Дьяконова Мария ийэтин курдук элбэх кэпсээннээх, эйэҕэс, үлэһит бэрдэ дьахтар этэ. Кини Кировскайынан, Солоҕонунан олорон үлэлээбит. Төрөппүт кыыһа Кононова Анна Прокопьевна холкуоска, сопхуоска үлэлээн баран, билигин биэнсийэҕэ олорор. Аананы Кононов Николай диэн тулаайах уол кэргэн ылан Кировскайга олорбуттара. Кыргыттара Москвитина Надежда Николаевна, Макарова Мотрена Николаевна – үрдүк үөрэхтээх үлэһиттэр. Мотрена Николаевна үс оҕолоох, икки уол, биир кыыс. Уолаттар иккиэн үрдүк үөрэхтээхтэр, кыыс оскуолаҕа үөрэнэр. Надежда биир кыыс оҕолоох. Мария быраата Тарасов Егор Михайлович өрүскэ киирэн, ыал буолан, үлэлээн оҕолонон-урууланан баран өлбүтэ. Иккис быраата Тарасов Николай Михайлович, сэрии саҕана 13 саастаах уол, Покровскайтан Дабааҥҥа, Эҥкиилэҕэ, Лох диэн сиргэ мас кэрдиитигэр үлэлээбитэ. Онтон Намҥа сылдьан баран, кэлин эдьиийэ Мария ыҥыран, Кировскайга олохсуйбуттара, биэс оҕолоохтор. Дьэ, бу Кировскайга сылдьан оһуохайдыыр, тойуктуур уонна олоҥхото тахсан кэлбитэ. Кыра эрдэҕинэ таайдара олоҥхолууларын истэн, онтон үөрэнэн биэс олоҥхону суруйан хаалларбыта. “Ийэ олоҥхоһут” аатын 2000 сыллаахха ылбыта, түөрт олоҥхотун кинигэ гынан таһааттардыбыт. Н.М. Тарасов тыыннааҕар бар дьонун-сэргэтин иннигэр бэйэтин эриэккэс дьоҕурун көрдөрөн, “Норуот ырыаһыта” уонна “Ийэ олоҥхоһут” диэн үрдүк билинии ааттарын ылбыта. 70 сааһын көрсө “Күн Эрили” олоҥхото кинигэнэн тахсарын, олорор Кировскайын нэһилиэгин дьаһалтата үбүлээбитэ. Биир олоҥхото дьоппуон омук тылыгар тылбаастанан бүтүн саха омугун үөрүүтэ, киэн туттуута буолбута. Кини олоҥхотунан спектакль оҥорон, дьон-сэргэ көрүүтүгэр таһаарбыттара. Ньукулай эмиэ Тоҥуулаахха Сиинэ үрдүгэр Муоһааныга төрөөбүтэ.

Эһэм Ыстапаан иккис оҕото Потапов Елисей Степанович үлэһит үтүөтэ, ичээн киһи этэ, бэйэтэ эмиэ ыллыы сылдьар үгэстээҕэ. Елисей маҥнайгы кэргэнин кыыһын кыыһа, Анастасия Федотовна Тарасова үйэтин тухары почтаҕа үлэлээбитэ. Елисей маҥнайгы, икки кэргэнэ өлбүтүн кэннэ, үһүс кэргэниттэн биир кыыстаах – Лена Елисеевна диэн, бу оҕо ийэтэ оҕолонон баран, аҕыйах ый буолан баран, ыалдьан өлбүтэ. Кыра кыыһа Ленаны Анастасия көрөн-истэн, киһи-хара гынан улаатыннарбыта, үрдүк үөрэхтээх библиотекарь. Елисей өлөрүн саҕана Сахая диэн сиэннэммитэ, кини билигин үрдүк үөрэхтээх юрист.

Эһэбит үһүс оҕото, мин аҕам Потапов Николай Степанович, 1901 сыл төрөөбүт. Кини Сатаҕайынан Сиинэ Муоһаанытыгар олохсуйбут, баайдарга батараактаабыт. Советскай былаас буолтун кэннэ, холкуоска хара үлэҕэ үлэлээбит, кыһынын бултуур эбит. Ыалга иитиллэ сылдьар кыыһы кэргэн ылан, сэттэтэ оҕоломмуттарыттан икки кыыс тыыннаах хаалбыппыт. Түөрт уол, биир кыыс өлбүттэр. Биһиги эдьиийбинээн Сиинэҕэ Муоһааны алааһыгар төрөөбүппүт.

Эдьиийим Анна Николаевна түөрт кылаас үөрэхтээх, кыаллыбат буолан үөрэммэтэх. Онон кыра сааһыттан холкуоска, сопхуоска хара үлэни үлэлээн улааппыт. От тиэйиитэ, сүөһү көрөн, кэлин балыыһаҕа санитаркалаан, биэнсийэҕэ тахсан олорор. Сэттэ оҕолоох: 4 уол, 3 кыыс. Элбэх сиэннээх, Кэптиҥҥэ олорор. Иккис кыыстан мин уон кылааһы бүтэрэн баран, эргиэн училищетыгар үөрэнэн продавец буолбутум. Онтон эргиэн техникумун кэтэхтэн үөрэнэн товаровед идэтин ылан үлэлээбитим. Кэлин Новосибирскайдааҕы эргиэн институтун эмиэ кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрэн, булгалтер – экономист идэтин ылан, Горнай улууһун райпотугар экономистаабытым. Онон төрөөбүт сирбиттэн ырааппакка, оройуоммар 40-ча сыл эргиэн систематыгар үлэлээн, билигин биэнсийэҕэ олоробун. Биир кыыһы ииттибитим, үс сиэннээхпин.

Дьонум аах холкуоска үлэлээн, сайынын оттоон-мастаан, кыһынын булчутунан үлэлээбиттэрэ. Аҕабыт кыһын ыйы-ыйдаан бултуу барара, ийэбит ыанньыксыттыыра. Аҕабыт куруук ыллыы сылдьар идэлээх этэ. Киэһэ, түүн утуйа сытан ыллыыр этэ, ону бэйэтэ да билбэ быһылааҕа. Ийэм, киһини утуппакка түүнү быһа ыллыыгын диэн, мөҕүттэр этэ. Аҕам, маҥнай холкуос буоларын саҕана, “Маай” холкуос бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит. “Маай” холкуоска ыһыах аайы балаҕантан балаҕаҥҥа көһө сылдьан олоҥхолуур этэ. Онтон син ыллыыр буолан олоҥхолотон эрдэхтэрэ. Үлэһит киһи этэ. Сайын 100 бугулу былаан биэрэллэрэ. Аҕам оту 1-1.5 гааны охсор. Биһиги оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, сайын оҕонньоттору кытта от оттуурбут, сарсыарда олус эрдэ, киэһэ күн киирбитин кэннэ ходуһаттан тахсарбыт. Аҕам 1967 сыллаахха өлбүтэ.

Төрдүс оҕо Потапова Матрена Степановна диэн өрүс киһитигэр кэргэн тахсаат, улахан ыарыыга ыалдьан өлбүтэ, оҕото суох.

Бэһис – алтыс оҕолор, уолаттар эрдэ өлбүттэрэ.

Сэттис оҕо Потапов Гаврил Степанович, Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа, сэрииттэн араанньы буолан кэлэн баран, икки оҕолоох сэрии огдооботун Николаева Екатерина Егоровнаны кэргэн ылбыта, сэттэ оҕоломмуттара. Икки уол, биэс кыыс, кыра кыыс олох кыра сааһыгар өлбүтэ.

Оҕолор бары орто анал үөрэхтээхтэр, биир кыыс үрдүк үөрэхтээх учуутал идэлээх. Отуттан тахсан сиэннээх уонна элбэх хос сиэннээх, Потаповтар сыдьааннара салҕана турар. Убайым сэрииттэн кэлэн баран холкуос, сопхуос үлэтигэр барытыгар кыттар, таһаарыылаахтык үлэлиир. Рабочай, тутуу үлэһитэ, булчут, биригэдьиир үлэтин толорбута. Эйэҕэс, сайаҕас, кэпсэтинньэҥ буолан дьон-сэргэ убаастыыр киһитэ этэ.

Аҕам таайдара Варламов Прокопий, Варламов Степан. Прокопий сэрии кыттыылааҕа, сэрииттэн кэлэн баран, холкуоска араас үлэҕэ, онтон эргиэн тэрилтэтигэр продавеһынан үлэлээбитэ.

Аҕам абаҕалара Потапов Василий Михайлович, быраата Дмитрий балта Мария. Дмитрий эдэр сааһыгар ыалдьан өлбүтэ. Балтылара Мария Солоҕоҥҥо кэргэн тахсан, онно олорон өлбүтэ. Василий Маалтааныга үлэлээн-хамнаан, кырдьан өлбүтэ. Балар үһүөн олоҥхоһуттар.

Николай Степанович кыыһа, потребительскай кооперация туйгуна,

үлэ бэтэрээнэ Ульяна Николаевна Потапова.

 

Олоҕун кэрчиктэрэ

1928 с. ахсынньы ый 19 к. Маалтааны нэһилиэгэр Муоһааны алааска төрөөбүтэ

1938 с. Тарасовтар Хаҥаласка Кытыл Дьураҕа көһөллөр

1939 с. оскуолаҕа үөрэнэ киирэр

1942-51 сс. Леспромхозка үлэлиир

1953 с. Мария Даниловналыын ыал буолар

1968 с. Горнай улууһугар Кировскай нэһилиэгэр Тарасовтар көһөн кэлэллэр

1996 с. Аан бастакы олоҥхотун «Күн Эрилини” толорор

1997 с. “Түһүлгэ бастыҥ этээччитэ” аат иҥэриллэр

1998 с. “Олоҥхо-үгэс уонна билиҥҥи кэм” диэн научнай-практическай конференцияҕа кыттар

1999 с. “Күн Эрили” олоҥхото “Соли-Тутти” студияҕа уһуллар

Бастакы кинигэтэ бэчээттэнэн тахсар

“Нохтолоох сүрэхтэн “ноо” буолуохтун” диэн юбилейнай киэһэтэ тэриллэр

«Норуот ырыаһыта» диэн аат иҥэриллэр

2000 с. “Ийэ олоҥхоһут” аат иҥэриллэр

Улуустааҕы народнай театр “Күн Эрили” олоҥхону Саха театрыгар туруорар

С.А.Зверев-Кыыл Уола 100 сааһын бэлиэтиир дьаһалларга кыттар

“Олоҥхо Аан дойду норуоттарын эпическай айымньыларын ситимигэр” диэн Олоҥхо 1250 сылыгар аналлаах Аан дойдутааҕы симпозиумҥа кыттар

СР Президенин М.Е.Николаев Грамотатынан наҕараадаланар.

2001 с. Норуоттар икки ардыларынааҕы эпоһы эдэр толорооччулар фестивалларыгар уһуйаан ыытылларыгар кыттыыны ылбыта

“Российскай Федерация Сибиирдээҕи регионугар культураны уонна фольклору үйэтитии” диэн ЮНЕСКО семинарыгар ыҥырыллан кыттар

2002 с. тохсунньу 8 күнүгэр ыараханнык ыалдьан күн сириттэн барбыта

2006 с. иккис кинигэтэ «Бүдүрүбэт Нүһэр Бөҕө» бэчээттэнэн тахсар

Айар үлэтэ

 

Олоҥхо күнэ

Соторутааҕыта Кировскай орто оскуолатын сахалыы оҥоһуулаах фольклорун хоһугар үөрэнээччилэр уонна учууталлар Николай Михайлович Тарасовы кытта көрүстүлэр.

Н.М.Тарасов 1928 сыллаахха Маалтааны нэһилиэгэр Тоҥуулаахха элбэх оҕолоох Тарасовтар диэн ыалга төрөөбүт. Аҕатынан аймахтара Солоҕонтон төрүттээх Тарасовтар бары да талааннаах ырыаһыт, олоҥхоһут дьон эбиттэр. Ийэтэ Кэтиринэ кэрэ куоластаах ырыаһыт, тойуксут үһү. Ийэтинэн таайдара Ньукулай, Баһылай Потаповтар эмиэ бары ырыаһыт, олоҥхоһут эбиттэр

Оҕо сылдьан истибит олоҥхолорүн, тойуктарын сүрэҕэр-быарыгар, дууһатыгар иҥэрэ сылдьан баран 70-чатыгар чугаһаан иһэн норуокка таһааран эрэр Николай Михайлович Тарасов-улуустааҕы фольклор фестивалын лауреата. "Маатта эбэм барахсан" диэн бэйэтэ айбыт тойуга улахан сыанабылы ылбыта. Кыайыы 50 сылыгар аналлаах улуус ыһыаҕар оһуокай куонкуруһун лауреата буолбута. Николай Михайлович үчүгэйдик олоҥхолуур. Оскуолаҕа буолбут "Олоҥхо күнүгэр" Н.М.Тарасов "Күн Эрили бухатыыр"диэн олоҥхотуттан быһа тардан иһитиннэрдэ. Күн Эрили бухатыыр "үс хос түрбүөннээх тирии кынаттаах көтөр-сүүрэр көнө-буурай аттаах, Оҕо Дохсун диэн бырааттаах, Кыыс Кыраалдьын диэн үчүгэйкээн балыстаах" араас быһылааҥҥа түбэһэрин туһунан олоҥхо.

Николай Михайлович олоҥхо сирин-уотун ойуулаан-дьүһүннээн хоһуйарын иһиттэххэ, киһи эрэ сөҕүөх курдук. Онтон айыы бухатыырын, абааһы уолун ырыаларын атын-атын куолаһынан ыллаан барбытын оҕолор олус сэргээтилэр.

Николай Михайловичка бары үчүгэйи баҕарабыт, өссө да кэрэ куолаһынан, айар дьоҕурунан дьонун-сэргэтин үөрдэ-көтүтэ сырыттын диэн алгыыбыт. Норуот талааннаахтарынан дьарыктанар специалистар Николай Михайлович айар талааныгар болҕомтолорун ууруохтарын баҕарабыт.

Татьяна Иванова, библиотекарь. Кировскай нэһилиэгэ.

"Үлэ күүһэ" ыам ыйын 27 күнэ, 1996 с.

 

Видеолар

"Күн Эрили" олоҥхоттон быһа тардыы. 1996с.

Улуу Кыайыы 50 сылынан тойук

"Маатта эбэм барахсан" тойук

"Күн Эрили" олоҥхоттон быһа тардыы

Н.М.Тарасов 70 сааһын бэлиэтээһин. Бэрдьигэстээх сэл. 1999 сыл

Ыһыах алгыһа. Аһыма сэл.

 

Бэчээттэммит кинигэлэрэ

  

 

Грамоталара

    

 

Олоҥхо жанрын сөргүтүөхтээхпит

«Олоҥхо Аан дойдутааҕы айымньылар ситимнэригэр» диэн ааттаах норуоттар икки ардыларынааҕы научнай конференция 2000 сыл балаҕан ыйын 7-8 күннэригэр Гуманитарнай чинчийии институтугар ыытыллыбыта. Саха Республикатын Правительствота, СР Наукаларын академията, РНА, А.М.Горькай аатынан литературнай институт, «Олоҥхо» ассоциация, ЮНЕСКО дьыалаларыгар СР Национальнай комитета тэрийиилэринэн ыытыллыбыт бу конференцияҕа ыраахтан чугастан ааттаах-суоллаах учуонайдар, эпоһы чинчийээччилэр кэлбиттэр. Конференцияны үлэтин тэрийэр комитет бэрэссэдээтэлэ, СР Правительствотын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Е.С.Васильева киирии тылынан аста. СР Президенэ, республикатааҕы «Олоҥхо» ассоциация президенэ М.Е.Николаев кыттыыны ылла, тыл эттэ.

Конференцияҕа тыыннаах үгэһи илдьэ сылдьар республика олоҥхоһуттара ыҥырыллан кыттыыны ыллылар. Оннук олоҥхоһуттартан биирдэстэрэ биһиги биир дойдулаахпыт Н.М.Тарасов буолар. Кини бастакы күн «Дуулаҕа Баатыр» диэн олоҥхотун икки чаас устата толорон ученайдар уонна атын көрөөччүлэр сэҥээриилэрин ылла.

Филологическай наука доктора, профессор В.В.Илларионов Николай Михайлович олоҥхолоотоҕун аайы сайдан иһэрин бэлиэтээтэ. Оттон Савва Тарасов олоҥхо тыла-өһө олус баайын, ордук сири-дойдуну ойуулааһыныгар уустаан-ураннаан ойуулуур дьүһүннүүр тыл бары кырааскатын кэрэтин-талбатын туттан, хомоҕойдук хоһуйарын туһунан эттэ.

Сарсыныгар филологическай наука кандидата Элиста куораттан сылдьар Б.Б. Оконов «Сахалар эһиги Гомергытын истэн, сүрдээхтик долгуйаммын түүнү быһа утуйбакка туораатым», - диэтэ. Биһиги улууспут олоҥхоһута араас дойдулартан кэлбит учуонайдар биһирэбиллэрин ылла.

Ямасита Мунахиса диэн Японияттан сылдьар ученай Николай Михайловиһы уруккуттан билэр. Кини былырыын сайын Аһымаҕа кэлэн Н.М.Тарасов «Күн Эрили» диэн олоҥхотун ыллатан, магнитофоҥҥа устан барбыта уонна бу конференцияҕа кэлэн саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри видео-камераҕа уһулла. Кини "Н.М.Тарасов олоҥхотун япон тылыгар тылбаастыыр былааннаахпын" - диир, бэйэтэ наһаа үчүгэйдик нууччалыы да сахалыы да саҥарар. Саха кыыһа кэргэннээх, биир кыыс оҕолоох.

Конференция 5 секцияҕа арахсан үлэлээтэ. Майаттан прогимназия иитээччитэ А.П.Маркова, Төҥүлү оҕо саадын иитээччитэ У.А.Баишева оҕо барытын ылынымтыа кэмигэр (4-5 саастааҕар) билэр-көрөр кыаҕын туһаннарыыга ийэ тыл, олоҥхо сүрүннүүр диэн эттилэр. Кинилэр анал программа ылынан, оҕо уус-ураннык истэр, көрөр-саҥарар, толкуйдуур, өйгө оҥорон көрөр дьоҕурун сайыннараллар эбит. Бэйэлэрэ толкуйдаан элбэх анал пособиелары бэлэмнээбиттэр. Холобур кубиктары холбоон олоҥхо сюжеттарыгар хартыына оҥорбуттар, «Олоҥхо геройдарын мүччүргэннээх сырыылара» диэн оонньуулары уо.д.а. айбыттар.

Бүтэһиккэ төгүрүк остуол тэриллэн кэлбит ученайдар, атын да кыттааччылар туһалаах уонна интэриэһинэй түмсүү буолбутун бэлиэтээтилэр, 4 сылынан эмиэ тэриллэригэр баҕа санааларын эттилэр.

Конференция сабыллыытыгар Е.С.Васильева тыл эттэ уонна саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын толоруу үгэстэрин чөлүнэн хаалларыыга, пропагандалааһыҥҥа кылааттарын иһин Горнай улууһуттан Н.М.Тарасов уонна Дьокуускай куоракка олорор, Верхоянскайтан төрүттээх Д.А.Томская СР Президенын Грамотатынан уонна кыһыл көмүс чаһытынан наҕараадаламмыттарын туһунан иһитиннэрдэ.

Конференция кыттыылаахтарын Суоттуга илдьэ сырыттылар. Мусуой комплексын көрдөрүү таһынан олоҥхоҕо сыһыаннаах быыстапканы тэрийбиттэр. Уус Алдан улууһугар элбэх олоҥхоһут олорон ааспыт, кинилэр ааттарын үйэтитиигэ үлэлэһэллэр эбит.

Биир дойдулаахтарыгар саха фольклорун чинчийээччи И.В.Пуховка аналлаах стенда оҥорбуттар. Кэлбит ыалдьыттар кинини үчүгэйдик билэллэр, бииргэ үлэлээбиттэр. Ол стендэ аттыгар истиҥ ахтыылары оҥордулар.

Уус Алдан улууһун Бээрийэ нэһилиэгэр оҕолорго олоҥхону уһуйуунан күүскэ дьарыктаналлар. Бу нэһилиэк оҕолоро «Мин олоҥхо дойдутун оҕотобун» диэн республикатааҕы көрүү лауреаттара буолбуттар. Суоттуга олоҥхону толорор оҕолор кыттыылаах бэртээхэй кэнсиэри көрдөрдүлэр.

Николай Михайлович бу конференцияҕа кыттан, улаханнык астынан, айар үлэтин салгыырга күүс-уох эбинэн кэллэ. Биһиги улууспут республикаҕа соҕотох «уос» олоҥхоһуттаах түөлбэ. Онон кинини өйүөхтээхпит, сөптөөх аудиторияҕа үгүстүк истиини тэрийиэхтээхпит, олоҥхолорун үөрэтиэх оҕо саадын, оскуола, культура үлэһиттэрэ бэйэбит үлэбитигэр туһаныах тустаахпыт.

Татьяна Иванова, Аһыма сэл.
«Үлэ күүһэ», алтынньы 4 күнэ 2000 с.

 

“Российскай Федерация Сибиирдээҕи регионугар культураны уонна фольклору үйэтитии” диэн ЮНЕСКО семинарыгар

2001 с. күһүн Дьокуускай куораттан ЮНЕСКО семинарыгар кыттарыгар Ийэ олоҥхоһут Н.М.Тарасовка ыҥырыы кэлбитэ. Мин ол тэрээһиҥҥэ арыалдьытынан барсыбытым. П.А.Ойуунускай аатынан саха театрын сценатыгар араас улуустартан норуот талааннаахтара бу семинарга кэлбит ыалдьыттарга ыллаан-туойан иһитиннэрбиттэрэ. Хабарҕа, мурун, таҥалай ырыаларын, оһуокай көрүҥнэрин уо.д.а норуот тылынан уус-уран айымньыларын бэрткэ сэргээн истибиттэрэ уонна устубуттара. Николай Михайловичка абааһы уолун ырыатын уонна кинини кытта сэргэ Уус Алдан улууһуттан Бээрийэ нэһилиэгиттэн сылдьар кыыска айыы кыыһын уобараһын туойан иһитиннэрэллэригэр сорудахтаабыттара. Кыратык бэлэмнэнэн баран сценаҕа тахсан бэрт үчүгэйдик толорбуттара.

2005 с. сэтинньи 25 күнүгэр Франция киин куоратыгар, Парижка, аан дойдутааҕы ЮНЕСКО тэрилтэтэ киһи-аймах тылынан уус-уран уонна культура матырыйаалынайа суох уһулуччулаах көрүҥнэрин быһаарар көрүүтүгэр (Шедевры Устного и Нематериального Культурного Наследия Человечества) саха норуотун историятын, олоҕун-дьаһаҕын, культуратын кэрэһитэ, киэн туттар тылынан уус-уран айымньыта – Олоҥхо аан дойду билиниитин ылбыта. СР Президенин уурааҕынан, бу күн – Олоҥхо дьоро күнүнэн биллэриллибитэ. Ити кэмтэн ыла Олоҥхо аан дойду өйөбүлүн ылан, бу чулуу айымньыбытын үйэтитиигэ элбэх сыллаах государственнай программа ылыллан, республикабытыгар чулуу айымньыбытын сөргүтэр, чинчийэр, үйэтитэр дириҥ сыаллаах араас хабааннаах үлэ, хамсааһын бара турар.

Горнай улууһуттан төрүттээх олоҥхоһуппут Н.М. Тарасов сахабыт олоҥхото аан дойду таһымыгар тахсарыгар үктэл уурсубута диэн киэн тутта саныыбын.

Татьяна Иванова, Аһыма сэл.

Үтүө аатын үйэтитэн

Муҥха олоҥхото

Олоҥхо тыынын эдэр көлүөнэҕэ иҥэрии кыра оҕо саастан уһуйуу быһыытынан ыытыллара үтүө түмүктээҕин соторутааҕыта Кировскай нэһилиэгэр “Муҥха олоҥхото” диэн ааттаах А. Кулаковскай аатынан культура Киинин норуот үгэстэрин тарҕатыыга үлэлэһэр салаата (сал. З.Г. Сысолятина) тэрийэн ыыппыт дьаһалларын түмүгэ көрдөрдө.

Бу тэрээһин сүрүн сыалынан ыччаты олоҥхо тыыныгар иитии, Ийэ олоҥхоһут Н.М. Тарасов аатын үйэтитии буолар. Республикабыт кииниттэн А. Кулаковскай аатынан культура Киинин генеральнай директора С.П. Григорьев, ГЧИ олоҥхо салаатын научнай үлэһитэ Н.А. Дьяконова, “Саха” НКИК музыкатын салаатын редактора В.П. Захарова, СГУ препадователлэрэ Г.С. Попова-Санаайа, Г.Г. Федорова, үөрэх үлэһиттэрин идэлэрин үрдэтэр институт научнай үлэһитэ М.А. Попова кэлэн кыттыыны ыллылар.

Олоҥхо сылынан, улуус үбүлүөйүнэн сибээстээн тахсыбыт Н.М. Тарасов түөрт олоҥхото түмүллүбүт “Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө” диэн кинигэтэ билиһиннэрилиннэ.

“Муҥха олоҥхо” фестивальга сонун өттүнэн тэрээһиҥҥэ Дьокуускай куораттан кэлэн кыттыбыт ыалдьыттарга, 50-ча студент ыччакка Аччыгый алаас муҥха ыытыллыытын сиэрин-туомун толоруу көрдөрүү буолла. Кыһыҥҥы муҥха ураты кэрэхсэбиллээх, умсугутуулаах күүстээх. Дьэ ол да иһин олоҥхоһуттарбыт С.Г.Алексеев-Уустарабыс, Н.М.Тарасов ис сүрэхтэриттэн тартаран туран муус аннынан балыктааһыны - муҥханы баһылаан, дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө өйдөбүлү хаалларбыттар. Онон “олоҥхоһут кыһынын уу, сайынын уот эйгэлээх,” - диэн Галина Семеновна Попова-Санаайа бэлиэтиирэ оруннаах.

Фестиваль түмүгүнэн республикатааҕы культура уонна искусство коллеһын студенткалара Матрена Белолюбская “Сэһэн сүнньүн тутуһар олоҥхоһут”, Надежда Белолюбская “Тэтимнээх олоҥхоһут” номинацияларга тигистилэр, “Бастыҥ олоҥхоһут” уонна Н.М.Тарасов аатынан бириис хаһаайкатынан педагогическай колледж студентката, Сунтаартан төрүттээх Любовь Кривошапкина буолла.

“Муҥха олоҥхото” диэн тэрээһиҥҥэ дьүүлүүр сүбэ биһирэбилин ылбыт ыччаттар кыра саастарыттан араас куоҥкурустарга үгүстүк кыттан, таһымнара сылтан-сыл үрдээн иһэрин бэлиэтээтилэр. Ол аата кинилэр олоҥхо тыыныгар иитиллэн, олоҥхо эйгэтин бэйэлэрин талааннарынан кэҥэтэр суолга үктэммиттэр. Оттон биһиги улууспутугар биирдиилээн толорууга олоҥхолуур үгэһи сайыннарыыга үлэ ситэтэ суоҕун, сыл аайы ыытыллар “Мин олоҥхо дойдутун оҕотобун” диэн куоҥкуруска оҕолору бэлэмнээн кытыннарбаппыт сэмэлээтилэр.

Түмүккэ улууска олоҥхо историятын салгыы дириҥник үөрэтэргэ, эйгэтин кэҥэтэргэ, олоҥхо тыыныгар ыччаты иитэн таһаарарга биир кэлим түмсүүлээх үлэ үөрэх, культура тэрилтэлэринэн былааннаахтык ыытыллара ирдэниллэр.

Елизавета Семенова,
“Үлэ күүһэ”, ахсынньы 6 күнэ, 2006 с.

Муҥха алгыһа

 

Олоҥхо – саха олоҕун кинигэтэ
(Ийэ олоҥхоһут, алгысчыт, оһуохайдьыт Н.М.Тарасов 80 сааһыгар ананна)

Тохсунньу 19 күнүгэр Аһыма бөһүөлэгэр улууспут биир киэн тутар киһитэ, Ийэ олоҥхоһут, алгысчыт, оһуохайдьыт Н.М.Тарасов 80 сааһыгар аналаах “ОЛОҤХО САЙДАР САҔАХТАРА” диэн бастакы улуустааҕы научнай-практическай конференция ыытылынна.

Бу тэрээһиҥҥэ улууспут бары нэһилиэктэриттэн үөрэнээччилэр, үөрэх, культура тэрилтэлэрин үлэһиттэрэ кытыыны ыллылар. Дьокуускайтан А.Е.Кулаковскай аатынан культура киинин төрүт культураҕа салаатын сэбиэдиссэйэ З.Г.Сысолятина, “Арчы” дьиэтин методиһа Е.А.Леонтьева, гуманитарнай чинчийиилэр уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларын институттарын сотруднига, филологическай наука кандидата А.Н.Данилова, “Горнай улууһа” МО дьаһалтатын баһылыгын солбуйааччы М.Г.Константинова ыалдьыттаан, быһаччы салайсан, тэрээһини өссө үрдүк таһымнаан суолтатын үрдэттиллэр.

Кировскай нэһилиэгин олохтоохторо, дьаһалта үлэһиттэрэ, үөлээннээхтэрэ биллэр олоҥхоһут Николай Михайлович үтүө аатыгар сүгүрүйэн, кини аатын үйэлэргэ ааттатар сыаллаах улуус дьонун-сэргэтин, кэнчээри ыччатын түмэн маннык тэрээһини тэрийбиттэрэ олус хайҕаллаах.

Олоҥхоҕо сыһыаннаах маннык киэҥ тэрээһин кэнники кэмҥэ улууспутугар аан бастаан тэрилиннэ диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Горнайга олоҥхону үөрэтии, чинчийии, оҕолору уһуйуу, республика таһымыгар араас куоҥкурустарга кыттыы суоҕун кэриэтэ буолара. Оттон билигин олоҥхону үөрэтии улууспутугар саҥалыы тыыннанан эрэр. Дьон-сэргэ да өйдөөтө. Ол курдук, улууска аан бастаан улуус баһылыгын солбуйааччы М.Г. Константинова бэрэссэдээтэллээх “Олоҥхо” улуустааҕы ассоциациятын координационнай сэбиэтэ тэриллэн үлэ сөптөөх хайысханан салайыллар. Сэбиэт иһинэн “Ытык эйгэ” диэн фонда тэриллэн үлэлиир. Ону таһынан Солоҕон оҕо саада “Олоҥхо педагогиката” методическай киини тэрийэн үлэлэтэр. Бу курдук улууспут дьоно бары кыттыһан, биир санаанан ааспыт үйэҕэ улууспутугар олоро сылдьыбыт олоҥхоһуттары үөрэтэллэр, араас матырыйааллары хомуйаллар, олоҥхо тылын-өһүн чинчийэллэр, олоҥхолору кассетаҕа устан, сурукка түһэрэн фондаҕа мунньаллар. Бу буолар кэнэҕэски кэнчээри ыччакка үйэлэргэ бэриллэр сүдү бэлэх!

Үгүс сыллаах көрдүүр-чинчийэр үлэ түмүгүнэн биһиги улууска XX үйэҕэ 24 олоҥхоһут олорон ааспыта биллэр. Кинилэр тустарынан араас матырыйааллары хомуйуу биһиги ытык иэспит буолар. Билигин фондаҕа түмүллүбүт матырыйаалларга олоҕуран, улуус дьаһалтатын үбүлээһининэн Николай Михайлович 4 олоҥхото кинигэ буолан биһиги редакциябытыгар бэчээттэннэ.

Ол курдук, конференция пленарнай чааһыгар олоҥхону үөрэтээччилэр, ыҥырыылаах ыалдьыттар олоҥхо сайдар саҕахтарын туһунан бэйэлэрин дакылааттарыгар кэпсээтилэр. Салгыы тэрээһин биир чаҕылхай чааһа, “Н.М.Тарасов олоҥхолорун уруһуйунан дьүһүйүү” диэн уруһуй куоҥкуруһугар көһүннэ. Манна улууспут үгүс оскуолаларыттан үөрэнээччилэр, биирдилээн оҕо саадын иитиллээччилэрэ быыстапкаҕа кыттан, уопсайа 150 үлэ, ону таһынан 4 улахан дьон үлэтэ сыаналанна. Оҕо искусствотын оскуолатын дириэктэрэ В.И.Аянитова бэрэссэдээтэллээх дьүүлүүр сүбэ үлэлээтэ. Бары да олус кэрэ уруһуйдары оҥорбуттарын бэлиэтээн туран, бастыҥнары ааттаата. Оҕолорго Бэрдьигэстээх алын сүһүөх оскуолатын үөрэнээччитэ Алина Горохова (сал. М.В.Николаева), орто сүһүөх саастаахтарга Сардаана Петрова (сал. М.П.Баишева), улахан дьоҥҥо Бэрдьигэстээх алын сүһүөх оскуолатын учуутала Нь.А.Яковлева. Атын кыттааччылар эмиэ сертификатынан, сэмэй бэлэҕинэн бэлиэтэннилэр.

Салгыы дакылааттары, ол эбэтэр чинчийэр-үөрэтэр үлэлэри, икки секциянан истии ыытылынна. Уопсайа 42 үлэ киирдэ, ол иһигэр 18 үөрэнээччи. Бу секциялар түмүктэринэн араас хайысхалаах олоҥхону чинчийэр үлэлэри, бырайыактары, аныгы технологияны туһанар матырыйааллары көрдөрдүлэр, иһитиннэрдилэр. Хас биирдии дакылаат ураты сонун, интэриэһинэй буолан дьон-сэргэ болҕомтотун тарта. Бу үлэлэр түмүктэринэн үөрэнээччилэри сылын аайы ыытыллар “Олоҥхо дойдутун оҕотобун” диэн республикатааҕы фестивальга кытталларыгар, үлэлэр киэҥ эйгэҕэ тахсалларыгар, хомуурунньук да быһыытынан таһааттаралларыгар этиилэр киирдилэр.

“Н.М.Тарасов айар олоҕо, үлэтэ” секцияҕа бастакы миэстэни Бэрдьигэстээх 2 №-дээх орто оскуолатын учууталлара А.Е.Ефремова, П.И.Данилова, М.Н.Константинова “XI үйэ Ийэ олоҥхоһута – Н.М.Тарасов” диэн электроннай пособие оҥорбут үлэлэринэн, иккиһи 2 №-дээх орто оскуола библиотекара А.П.Деляева “Н.М.Тарасов олоҥхолоругар сиэр-туом көстүүтэ” ырытыытынан, үсүһү Бэрдьигэстээх алын сүһүөх оскуолатын учуутала Т.П.Ксенофонтова “Н.М.Тарасов төрдө-ууһа” чинчийиитинэн ылары ситистилэр.

“Олоҥхо киэҥ кэлиитигэр” секцияҕа 9 үөрэнээччи, 16 улахан киһи кытынна. Манна Бэрдьигэстээх алын сүһүөх оскуолатын учуутала М.И.Николаева “Горнай улууһун олоҥхоһуттара” диэн web-сайт оҥорбута бастыҥынан ааттанан, иккиһи Күөрэлээх библиотекатын сэбиэдиссэйэ В.А.Колочева анимационнай үлэтинэн, үсүһү Өрт орто оскуолатын төрүт культураҕа учуутала С.Н.Стручков ыллылар.

Оттон оҕолорго I миэстэни улуустааҕы гимназия VIII кылааһын үөрэнээччитэ Ньургуйаана Колесова (сал. М.И.Ноева), II Маҥаны орто оскуолатын VI кылааһын үөрэнээччитэ Света Алексеева (сал. М.Е.Исакова), III Кировскай орто оскуолатын VI кыл. үөрэнээччитэ Күннэй Аргунова (сал. Т.К.Владимирова) ылары ситистилэр.

Иккис секция оҕолорго I миэстэҕэ Өрт орто оскуолатын XI кылааһын үөрэнээччитэ Кэскилээнэ Лукина (сал. О.А.Пахомова), II Маҕарас орто оскуолатын IX кылааһын үөрэнээччитэ Айкуо Артахинова (сал. В.Н.Винокурова), III Кировскай орто оскуолатын V кыл. үөрэнээччитэ Коля Аргунов (сал. Т.А.Леонтьева) буоллулар.

Дьэ бу кэнниттэн конференция эмиэ биир умнуллубат түгэнинэн көрөөччүлэргэ олоҥхону үгэс быһыытынан толорууну көрүү саҕаланна. Кыттааччылар бары оскуола оҕолоро. 22 кыттааччы кэлбит. Улахан дьоҥҥо олоҥхону толорууга үтүө холобуру Маҥаны кулуубун уус-уран салайааччыта Д.Е.Алексеева көрдөрдө. Бу түһүмэххэ биирдиилээн толорооччулар уонна бөлөҕүнэн олоҥхо быһа тардыыларын иһиттибит. Атамай орто оскуолатын оҕолоро I кылааһын үөрэнээччилэриттэн саҕалаан, дуоспуруннаахтык туттан киирбит Кировскай орто оскуолатын X-XI кылаастарын “Уолан” фольклорнай бөлөҕүн уолаттарыгар (сал. О.С.Николаева) тиийэ, бары даҕаны олоҥхо ис хоһоонун өйдөөн, дьоһуннук туттан-хаптан толордулар.

Хас биирдии толорооччу таһыма ураты. Бастакы аата бастакы. Сүрэхтэрин, өйдөрүн-санааларын ууран, ис дууһаларыттан, бэлэмнэммиттэрин хайҕыах уонна биһириэх эрэ тустаахпыт. Уонна бу улахан тэрээһиҥҥэ кыттыыны ылбыттара кинилэр олохторугар туох эрэ саҥаны, сырдыгы саҕыаҕар, бэйэлэрин норуоттарынан киэн туттууну аҕалыаҕар эрэнэбит. Онон дьэ бастыҥнарынан кимнээх ааттаммыттарын билсиэҕиҥ. “Олоҥхону толорууга саҥа аат” – Бэрдьигэстээх алын сүһүөх оскуолатын III кылааһын үөрэнээччитэ Карина Васильева (сал. М.И.Николаева). “Олоҥхо кэскилэ” – улуустааҕы гимназия V кылааһын үөрэнээччитэ Сайаана Оконешникова (сал. А.Е.Ефремова), “Олоҥхо утума” – Атамай оскуолтатын I кылаас үөрэнээччилэрин бөлөҕө (сал. Н.С.Чирикова), “Бастыҥ толоруу” – Света Алексеева (Маҥаны, VI кылаас, сал. Д.Е.Алексеева), “Олоҥхо ис хоһоонун итэҕилээхтик толоруу” – Груня Васильева (театр. студия, сал. Е.И.Мартынова), “Хомоҕой толорооччу” – Д.Е.Алексеева (Маҥаны). Лауреат үрдүк аатын А.Н.Мухоплева салайааччылаах Кировскай алын сүһүөх оскуолатын үөрэнээччилэрэ ыллылар. Кинилэргэ Николай Михайлович оҕолорун, сиэннэрин, аймахтарын аатыттан олоҥхоһут кыыһа С.Н.Иванова өҥнөөх телевизоры бэлэхтээтэ.

Онон, олоҥхо бырааһынньыгын бастыҥнара ааттаннылар, киэҥ эйгэҕэ билиннилэр. Киэн туттар, дириҥник ытыктыыр киһибит Н.М.Тарасов сырдык аатын үйэтитэр, толорбут олоҥхолорун тилиннэрэр сыаллаах биир ураты умнуллубат тэрээһин үрдүк таһымнаахтык буолан ааста.

Онон, Кировскай олохтоохторугар, баһылык В.П.Аргуноваҕа, улуустааҕы культура киинин иһинэн үлэлиир иһитиннэрэр-методическай киин, үөрэх, культура управлениеларын туһааннаах үлэһиттэригэр о.д.а. кыттыспыт дьоҥҥо маннык кэрэ-бэлиэ тэрээһини тэрийбиттэригэр ис сүрэхпититтэн махталбытын тириэрдэбит.

Бу тэрээһин кэнниттэн, улууспутугар чахчы да олоҥхо сайдар саҕахтаах эбит диэн санааҕа кэлэҕин. Салгыы даҕаны бу курдук бары түмсэн, суолта биэрэн, болҕомто ууран, улууспут олоҥхоһуттарын тилиннэриэххэ, үөрэтиэххэ, киэҥ эйгэҕэ таһаарыахха.

Күннэй Тырылгина,
“Үлэ күүһэ”, олунньу 11 күнэ, 2009 с.

 

Бастыҥ дакылааттар

Т.П. Ксенофонтова

Ньургуйаана Колесова

"Ала туйгун"олоҥхоннон дьүһүйүү

Деляева Анна Прокопьевна "Н.М. Тарасов олоҥхолоругар сахалар олохторо-дьаhахтара"

 

Олоҥхо эйгэтин кэҥэтэн...

Олоҥхоһут Николай Михайлович Тарасовка аналлаах конференцияҕа быйыл барыта 213 оҕо, улахан киһи кыттыыны ылла. 114 уруһуй туруорулунна, 22 дакылаат ааҕылынна. 66 оҕо уонна улахан дьон олоҥхону биирдиилээн, бөлөҕүнэн толордулар. 2005 с. сэтинньи 25 күнүгэр ЮНЕСКО өйөбүлүнэн Саха норуотун тылынан айымньытын кылаан чыпчаала – Олоҥхо аан дойду билиниитин ылбыта. Саха Республикатын Президенэ В.А.Штыров уурааҕынан бу күн Олоҥхо күнүнэн биллэриллибитэ. Ол кэмтэн ыла олоҥхону сөргүтэр, чинчийэр, үйэтитэр сыаллаах республика таһымыгар үгүс кэскиллээх үлэ саҥа тыыннанан ыытыллар.

Горнай улууһугар олоҥхону үйэтитиигэ араас хабааннаах үлэлэр тиһигин быспакка ыытыллаллар. Олоҥхо эйгэтигэр сыстан санаатын уурбут киһи бу сибээһи быспакка, салгыы дьаныһан үлэлиир, талан ылбыт тиэмэтин хаҥатарга дьулуһар. Олоҥхо тыыннаах эйгэтин быыһын сэгэтэн, биһиги бу дьикти күүстээх, умсугутуулаах эйгэҕэ сирдээн киллэрбит үтүө-мааны дьоммутунан XX–XXI үйэ ыпсыытыгар олорон ааспыт олоҥхоһуттарбыт С.Г. Алексеев-Уустарабыс, Н.М. Тарасов буолаллар. Кинилэр олоҥхолорун истэн, кинилэр мааны майгыларыгар, ылбаҕай, уус тыллаах истиҥ сэһэннэригэр абылатан, салгыы олоҥхо туһунан билэр-көрөр санаабыт үүйэ-хаайа туппута. Мин бу санаабын кытта олоҥхо тиэмэтигэр үлэлэһэр дьон сөпсөһүөхтэрэ дии саныыбын.

Олоҥхо күнүгэр республикаҕа ыытыллар тэрээһиннэр чэрчилэринэн, Кировскай нэһилиэгэр Ийэ олоҥхоһут Н.М. Тарасов 85 сааһыгар анаммыт “Олоҥхо – саха норуотун философията” диэн научнай-практическай конференция бэрт сэргэхтик тэриллэн ыытылынна. Тэрээһин улуус дьаһалтатын, үөрэх, культура управлениеларын, олоҥхоһут олорбут, үлэлээбит Кировскай нэһилиэгин дьаһалтатын, библиотека филиалын көҕүлээһиннэринэн ыытылынна.

Николай Тарасов Маалтааны Тоҥуулааҕар күн сирин көрбүтэ, олоҕун тиһэх кэмнэрин Кировскай нэһилиэгин кытта ыкса сибээстээбитэ. Манна дьиэ-уот туттан оҕолоро атахтарыгар турбуттара, олохтоох библиотека дьиэтигэр олоҥхолуурун туһунан аан бастаан тыл быктарбыта... Дьонугар-сэргэтигэр биэс олоҥхотун бэйэтэ илиинэн суруйан хаалларбыта, төрөөбүт норуотун үгэстэрэ ыччаттан ыччакка тириэрдиллэн иһэригэр, олоҥхоһут таайдарыттан бэриллибит олоҥхолуур талаана көлүөнэттэн көлүөнэҕэ ситимэ быстыбатын туһугар күн баҕалааҕын туһунан кэриэс суругар суруйан хаалларбыта.

Олоҥхоһут Николай Михайлович Тарасовка аналлаах конференция биэс сыллааҕыта 80 сааһыгар ананан тэриллибитэ. Быйыл бу тэрээһиҥҥэ барыта 213 оҕо, улахан киһи кыттыыны ылла. 114 уруһуй туруорулунна, 22 дакылаат ааҕылынна. 66 оҕо уонна улахан дьон олоҥхону биирдиилээн, бөлөҕүнэн толордулар.

Конференция пленарнай чааһа улуус баһылыгын солбуйааччы В.В. Спиридонов эҕэрдэ тылынан арылынна. Бүгүҥҥү күҥҥэ олоҥхо ураты дириҥ суолтатын, бэйэтин кэмигэр республика фольклористарын, тыл үөрэхтээхтэрин үрдүк сыанабылларын ылбыт Ийэ олоҥхоһут Николай Тарасов олоҕун, кини олоҥхолорун суолтатын туһунан дириҥ ис хоһоонноох дакылааты тыл үөрэхтээҕэ Елена Анатольевна Леонтьева оҥорбута улахан болҕомтону тарта.

Конференция үс секциянан ыытыллан күрэхтэр кыайыылаахтарынан буоллулар:

Кыра саастаахтарга Атамай оскуолатын III кылааһын үөрэнээччитэ Аня Ефремова (уһуйааччыта И.И. Жирков). С. Васильев – Борогонскай олоҥхотун чаас аҥара олоҥхолоон, олоҥхо геройдарын хас биирдиилэрин уратытык арыйан, көрөөччү, дьүүллүүр сүбэ биһирэбилин ылла.

Орто саастаахтарга Софрон Данилов аатынан Дьиикимдэ оскуолатын VII кылааһын үөрэнээччитэ Лена Чирикова I-кы степеннээх дипломунан наҕараадаланан бастаата. Кини Н. Тарасов “Дуулаҕа Баатыр” олоҥхотуттан толордо.

Үрдүкү кылаас оҕолоругар уонна улахан дьоҥҥо культура уонна искусство колледжын устудьуона Айтал Винокуров Н. Тарасов “Күн Эрили” олоҥхотун кыайа-хото толорон I-кы миэстэҕэ таҕыста.

Олоҥхо тиэмэтигэр дакылааттары ааҕыыга V-XI кылаас оҕолоругар Кировскай орто оскуолатын VIII кылааһын үөрэнээччитэ Сардаана Аргунова Николай Тарасов олоҥхотун геройдарын саҥаларын уратытык ырытан I миэстэҕэ тигистэ. Улахан дьоҥҥо Бэрдьигэстээх гимназиятын учуутала М.И. Ноева “Олоҥхо тыла – олохпут тыла” диэн дириҥ ис хоһоонноох дакылаата үрдүктүк сыаналанна.

Дакылааты ааҕыы секциятыгар дьүүллүүр сүбэҕэ үлэлээбит буолан, Кировскай нэһилиэгин олохтооҕо М.Е. Христофорова Николай Тарасовы кытта алтыспыт, кинини олоҥхоһут уонна киһи быһыытынан үрдүктүк сыаналаан туран, олоҥхолорун үйэлээх идеяларыгар болҕомтотун ууран, бүгүҥҥү олоххо сыһыары тутан ис сүрэҕиттэн ырыппытын биһирээтим. Итини таһынан “Олоҥхо кэскилэ” оскуола иннинээҕи оҕолору иитэр – үөрэтэр тэрилтэ иитээччилэрэ А.С. Скрыбыкина, Ф.С. Степанова олоҥхону кырачааннарга тириэрдэр үлэлэригэр оригами, куукула оҥоһуктары туһаныыларын сэргии көрдүүбүт.

Н.М.Тарасовка ананан ыытыллыбыт II-с НПК кэнниттэн улууска олоҥхону үйэтитии, ыччакка тириэрдии үлэтэ ситимэ быстыбакка, иннин диэки хардыылыыр эбит диэн тэрийээччилэр биир санааҕа кэллибит.

Бу санаа туохха көстөр эбитий диир буоллахха, бастакытынан, олоҥхону үгэс быһыытынан толоруу маастарыстыбата үрдээбит. Холобур быһыытынан эттэххэ, Кировскай сынньалаҥын киинин иһинэн тэриллэн үлэлиир бөлөх састааба бэркэ табыллан олоҥхолоотулар. Бары толорооччулар олоҥхо ырыатын-тойугун кыайа-хото толордулар, В.Н. Павлов олоҥхоһут аатыттан олоҥхо ис хоһоонун, олоҥхо тыынын истээччигэ тириэрдиигэ туруорбут сыалын ситистэ.

Иккиһинэн, олоҥхону истии культурата, олоҥхо эйгэтэ үөскээн эрэр эбит диэн бүөм санаа үөскээтэ. Бу чараас эйгэ салгыы бөҕөргөөн, кэҥээн истэр ханнык... Саала иһэ олоҥхону толорор кэмнэргэ өрүү истээччилээх, сэҥээрээччилээх буолла.

Түмүккэ, норуоппут киэн туттар тылынан уус-уран баайа – олоҥхо биһиги норуот быһыытынан чөл өйдөөх-санаалаах, баай тыллаах, ураты дириҥ ис хоһоонноох үгэстээх буоларбытыгар тирэх буолуо диэн эрэниэҕи баҕарыллар.

Елизавета Семенова, “Олоҥхо” ассоциациятын улуустааҕы отделениетын эппиэттиир сэкирэтээрэ.
“Үлэ күүһэ”, ахсынньы 18 күнэ, 2013 с.

 

Тарасов Н.М. олоҥхолорун үгэс быһыытынан толоруу

Бастакы кылаас үөрэнээччилэрэ. Кировскай нэһилиэгэ

Иккис кылаас үөрэнээччилэрэ. Кировскай нэһилиэгэ

Үһүс кылаас үөрэнээчилэрэ. Кировскай нэһилиэгэ

Сэттис кылаас үөрэнээччилэрэ. Кировскай нэһилиэгэ

Груня Васильева - Н.М.Тарасов сиэнэ

Айтал Винокуров - 1 миэстэ

"Ала Туйгун" олоҥхоттон быһа тардыы. Кировскай нэһилиэгэ

 

НПК 2013 с. бастыҥ дакылааттара

Аргунова Сардана"Ньукулай Тарааһап «Атаҕынан оонньуур Айдаар кугас аттаах Бүдүрүйбэт Нүһэр бөҕө” олоҥхотугар геройдар саҥалара"

Ноева "М.И.Олоҥхо тыла - олохпут тыла"

Христофорова М.Е. "Ньукулай Тарааһап олоҥхолорун үйэлээх идеялара"

 

Миигин олоҥхо эйгэтигэр киллэрбит

Ийэ Олоҥхоһут норуот талааннааҕа Н.М.Тарасовы кытта алтыспыт дьоллоохпун.

2000 сыл С.А.Зверев-Кыыл Уола 100 сааһын бэлиэтиир сыл үүммүтэ. Дьэ манна оҕо искусствотын оскуолатын преподавателэ К.Д.Мартынов олохтоох автор, ийэ олоҥхоһут Н.М.Тарасов олоҥхотун С.Н.Федоров редакҥиялаан кинигэ гынан таһаартарбытын ааҕан, онно инсҥенировка суруйан «Күн Эрили» олоҥхо-спектакль туруорар буоллубут.

Тылын-өһүн, ырыатын-тойугун театр оҕолоро (сал. Елизавета, Кирилл Мартыновтар), үҥкүүтүн үҥкүү кылааһын иитиллээччилэрэ (сал.О.Е.Сергеева), тыаһын-ууһун «Кылыһах» оркестр (сал.Банчин В.И.) буолан көмөлөн туруордубут, хайҕанныбыт. Республикатааҕы «Синяя птиҥа» оҕо театральнай коллективтарын фестивалыгар Гран-при хаһаайына буолан үөрүүбүт үрдээтэ.

Онтон эр ылан Дьокуускай Ыһыаҕар «Аман өскүнэн арчыланан» диэн С.Зверев 100 сааһыгар аналлаах народнай театрдары көрүүгэ бэйэм коллективпар Бэрдьигэстээх народнай театрыгар туруорар буоллубут. Николай Михайловиһы кытта бииргэ үлэлээтибит, сүбэлэттибит. Бу бэйэтэ маастар кылаас этэ. Олоҥхоһут киһи быһыытынан сэмэйэ, сиэрдээҕэ барыбытыгар холобур буолбута. Сып-сытыы хараҕынан чоҕулуччу көрөн кэбистэҕинэ тылын сыыһа-халты эттэхпитинэ хомойо истиэ диэн ол куттала. Хата оҕонньорбут бэрт холку, бэйэтэ олорон эрэн аа-дьуо олоҥхолоон таһаара олорор. Ис иһиттэн сырдыгынан сыдьаайар.

Бу 70 сааһыгар чугаһаан баран 4 кылаас үөрэхтээх айылҕаттан айдарыылаах талааннаах сүдү киһи олоҥхо айан биһигини кытта тэҥҥэ алтыһа сылдьан толорсубута билигин санаатахха олус күндү эбит.

Куонкуруска бастакы миэстэни ылан кыайыылаах таҕыстыбыт. 5 номинацияны ыллыбыт. Ол курдук «Бастыҥ инсценировка» - Кирилл Мартыновка, «Бастыҥ олоҥхоһут» - Николай Тарасовка, «Бастыҥ ааҕааччы» - Степан Терентьевка, «Бастыҥ дьахтар оруола» - Вера Федороваҕа, Гоша Максимовка «Бастыҥ оҕо оруола» ааттар иҥэриллибиттэрэ. Онтон кынаттанан бу олоҥхобутун улууспутугар хаста да туруордубут.

2003 сыллаахха П.Ойуунускай 110 сылыгар аналлаах республикатааҕы тэрээһиннэргэ Тааттаҕа Ытык-Күөлгэ кыттан Сеня Саввин «Дьоһун олоҥхоһут», Айгулья Николаева «Тэтимнээх ааҕааччы», Саша Саввин «Көрөөччү биһирэбилэ» анал ааттары ылбыттара.

2004 сыллаахха Уус-Алдаҥҥа, Суоттуга ыытыллыбыт «Роль олонхо в школе, в воспитании детей» диэн научнай-практическай конференцияҕа кыттан Сеня Саввин «Кэскиллээх олоҥхоһут», Нарыйа Павлова «Айылгылаах олоҥхоһут», Саша Саввин «Көрөөччү биһирэбилэ» ааттарга тиксибиттэрэ.

2006 сыллаахха «Живые традиҥии Олонхо» диэн ЮНЕСКО Генер.директора Коитиро Маҥуура кэлиитигэр ыытыллыбыт республикатааҕы фестивальга анаан ыҥырыынан баран «Күн Эрили» олоҥхону ситиһиилээхтик толорбуппут.

2007 сылтан ийэ олоҥхоһут Н.М.Тарасов сиэнэ Груня Васильева «Мүчүк» фольклорнай бөлөххө сылдьан эһэтин «Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө» олоҥхотун барытын этэн араас таһымнаах Олоҥхо фестивалларыгар ситиһиилээхтик кыттан «Кэскиллээх толорооччу» ааты ылбыта. 2009 сылга Уус-Алдан Чараҥыгар «Олоҥхо дойдутун оҕотобун» фестивалга «Удьуор утумун салҕааччы» ааты ылан дьүүллүүр сүбэ улахан сэҥээриитин ылбыта. Онон, удьуор утума умнуллубат, салҕаннар диэн баҕа санаа баар.

2012 сылга Ньурбаҕа Олоҥхо ыһыаҕар Айталыын Винокуров Н.Тарасов «Күн Эрили» олоҥхотун толорон лауреат үрдүк аатын ылан Францияҕа барар путевка туппута. Бу сылга ити олоҥхонон Норуоттар икки ардыларынааҕы фестиваль-күрэххэ Финляндияҕа-Швецияҕа буолбут күрэххэ 1 степеннээх лауреат, Республикатааҕы олоҥхону толорооччулар курэхтэригэр хас да төгүл НПК-ҕа бастаабыта.

2013 сылга Айталыын Винокуров «Күн Эрили» олоҥхонон «Олоҥхо дойдутун оҕотобун» Республикатааҕы конкурска «Талба талаан», республикатааҕы «Муҥха олоҥхото» курэххэ «Чуор олоҥхоһут» ааттары ылан ийэ олоҥхоһут Н.Тарасов аатын элбэхтэ ааттаппыта.

2014 сыллаахха Хаҥалас улууһугар буолбут республикатааҕы Олоҥхо ыһыаҕар ыччаттар ортолоругар бу олоҥхону толорон 1 степеннээх лауреат буолбута. Культура колледжыгар киирэн Н.М.Тарасов олоҥхотун республика дьонугар-сэргэтигэр элбэхтик иһитиннэрэр. Билигин республикатааҕы Арчы дьиэтигэр фольклорга спеҥиалиһынан ситиһиилээхтик үлэлии сылдьар.

Н.Тарасовтан саҕалаан улууспут эмиэ биир олоҥхоһута С.Г.Алексеев-Уустарабыс 110 сааһыгар театр «Народнай театрга Олоҥхону туруоруу» бырайыагынан Культура уонна Духуобунас Министерствотын Гранын ылан Уустарабыс «Дьэбириэлдьин Бэргэн» олоҥхотун инсценировкалаан туруоран республикаҕа таһаарбыппыт. Онон туох баар сатабылбытын билиибитин-көрүүбутун көрүнэн олоҥхону толорууну биһиэхэ киллэрбит, билиһиннэрбит Ийэ олоҥхоһут норуот талааннааҕа саха сиэринэн наһаа сэмэй киһи Николай Михайлович Тарасов аатын үйэтитэн норуот бары бүттүүн турунан Олоҥхобут өлбөтүн-сүппэтин туһугар үлэлииргэ-хамсыырга бэлэммит.

ССРС культуратын туйгуна, СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, республикатааҕы «Күн Өркөн» премия лауреата,
«РФ культуратын норуот айымньытыгар бастыҥ үлэһит» аат хаһаайката,
Бэрдьигэстээх народнай театрын режиссера Е.И.Мартынова.
03.10.2018с.

 

Киэн туттар дьоммутугар анаммыт ыһыах

Айыы тыына аар айылҕа алаҕаркаан-тэтэгэркээн, айгыр-силик уйгутунан айгыста манньыйбыт аналлаах дайдыбытыгар, арылыйар Аһымабыт бөһүөлэгэр саха дьонун сиэринэн бэс ыйын 21 күнүгэр Үрдүк Айыыларга сүгүрүйэн ыһыах ыһан дьоммутун-сэргэбитин үөртүбүт. Айылҕабыт барахсан үөрүүгүтүн тэҥҥэ үллэстэбит диэбиттии күннээх халлаанын утары уунан дьон-сэргэ сүргэтэ көтөҕүллэн кыратыттан, кырдьаҕаһыгар тиийэ бука бары ыһыах үөрүүтүгэр муһуннулар. Быйылгы нэһилиэкпит ыһыаҕа саха норуотун Москуба куоракка тиийэ киэҥник ааттаппыт, киэн тутта кэпсиир тапталлаах нэһилиэкпиттэн төрүттээх күндү биир дойдулаахтарбыт үйэлэргэ ааттара сүппэт, көмүс буукубанан суруллубут сахалартан бастакы Саха АССР норуодунай худуоһунньуга.

Ыһыах аһыллыыта Н.М.Тарасов суруйбут «Төрүт баай аҕалаах, Төлкө баай ийэлээх Дуулаҕа Баатыр» олоҥхотуттан быһа тардан театрализованнай дьүһүйүүнэн саҕаланна. Сыана иннигэр олоҥхо толорооччу, нэһилиэкпит биир ытыктанар кырдьаҕаһа Василий Павлов, эдэр ыччат лидерэ, талааннаах кыыспыт Айыына Кривошапкина уонна өбүгэ үгэһин, ырыатын-тойугун илдьэ сылдьар, эдэр кэскиллээх оҕобут Сардана Мухоплева олоҥхо аахтылар. Бу олоҥхону инникитин таҥаһын-сабын ситэрэн, декорация оҥорон, артыыстар бэйэлэрэ толороллорун ситиһэн сыанаҕа туруорар былааннаахпыт. Олоҥхобут түмүктэнээтин кытта саха киһитэ барахсан сүрэҕин ортотунан киирэр түптэ буруотун унаардан, саха мааны Далбар Хотуттара төлкөлөөх түһүлгэбитин ыраастаан, кэҥэрдии сытын кэччэритэн, сирбитин-дойдубутун арчылаан, от-мас иччитэ эрэкэ-дьэрэкэ оҕолор үрдүк ааттарыгар үҥэн-сүктэн түптэ сытын унаарыччы тардан, ытык-мааны күммүт үөрүүтүн үксэттилэр. Түһүлгэбит ыраастанан, арчыланан сыттыын-сымардыын тупсан сырдаабыкка дылы буолла.

Самаан сайын барахсан салаллан кэлбит үөрүүтүн, күүтүүлээх ыһыахпытын арыы-сыа тылларынан алгыы ытык кырдьаҕаспыт Степан Терентьев битииһиттэрин кытта киирэн сир-дойду, от-мас иччилэриттэн, Үрүҥ аар тойонтон көрдөһөн аал уотун оттон арыылаах алаадьынан, сай саламаатынан, үрүҥ сылгы сиэлинэн, кыынньар кымыһынан айах тутан Хатан Тэмиэрийэ барахсаны үөртэ-көтүттэ. Арчылааһын сиэрин ситэрэн, алгыс туомун толорон саамал кымыһынан утахтарын ханнаран айах тутан кэлбит ыалдьыттары, ыһыах дьонун күндүлээтибит. Бу кэнниттэн уйгу-быйаҥ ыһыаҕын тумус туттар тойон дьоно, маанылаах ыалдьыттарбыт үрдүк сыанаҕа ыҥырылыннылар.

Быйылгы ыһыахпытыгар мааны ыалдьыт буолан кэллилэр «Горнай улууһа» МТ баһылыгын солбуйааччы В.В.Спиридонов, улуустааҕы баай-дуол уонна сир сыһыаннаһыыларын управлениетын начальнига М.П.Чемезова, улуустааҕы краеведческай музей директора Е.Г.Степанова, улуустааҕы культура управлениетын начальнига Т.Н.Кесарева, тыа хаһаайыстыбатын управлениетын специалиһа Л.П.Мухоплева, норуодунай худуоһунньук И.Ф. Мамаев аймахтара: Евдокия Афанасьевна, Софрон Михайлович Поповтар, Ийэ олоҥхоһут Н.М.Тарасов оҕото С.Н.Иванова, «Горнай» түмсүү салайааччыта Н.П.Федорова, биир дойдулаахпыт А.Л.Малышев. Туймаада Эбэ хочотуттан күндү ыалдьыт буолан кэллилэр СР норуодунай, РФ үтүөлээх худуоһунньуга, СР искусствотын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС культуратын туйгуна Г.Н.Родионов, И.Ф.Мамаев сиэнэ Дьокуускай куораттааҕы пенсионнай фонда пенсия анааһыныгар сүрүннүүр специалиһа Н.И.Кычкина, СР тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Р.А.Заровняева, РФ үөрэхтээһинин туйгуна, бочуоттаах үлэһитэ, СР профтехүөрэхтээһин бэтэрээнэ А.А.Иванова.

Ыалдьыттар эҕэрдэлэрин кэнниттэн үөрүүлээх Үрүҥ Тунах ыһыахпыт үссэнэр кэмэ тиийэн кэллэ. Нэһилиэк дьаһалтата олохтоох дьонун -сэргэтин ыһыах идэһэтинэн, сыалаах убаһа этинэн буор босхо күндүлээтэ. Ыһыах дьоно-сэргэтэ арыылаах алаадьынан аймах дьоннорун аһаттылар, сыа саламаатынан саастаахтарын айах туттулар, кыынньар уохтаах кымыһынан ыраахтан кэлбит ыалдьыттарын ытыгылаан, көбүөрдээх лэппиэскэнэн күндүлээтилэр уонна дьэ кэтэх тардыстан сытан, оллоонноон олорон самаан сайын ырыатын-үҥкүүтүн, дуорайар тойугун истэн үөрдүлэр-көттүлэр.

Кырыйыы көмүс кынаттаах кыталык кыргыттар дьол үҥкүүтүнэн саҕалаатылар. Айылҕаттан дэгиттэр талааннаах норуот ырыаһыта, Дархан этээччи Иннокентий Терентьев тойук доргучу туойан ыһыах кэнсиэрин аста. Элбэх фестиваллар лауреаттара «Даҕай» этнофольклорнай ансаамбыл дэгэрэҥ ырыанан салҕаата. Нэһилиэк эдэр ыччата Петя Мухоплев Күннүк Уурастыырап тылларыгар уонна матыыбыгар «Дьол, үөрүү ырыата» диэн ырыанан ыһыах дьонун эҕэрдэлээтэ. «Көмүс дьүрүһүн» улуустааҕы фольклорнай күрэс 3 үктэллээх лауреаттара «Күөрэгэй» оҕо фольклорнай ансаамбыла норуот матыыптарыгар попурри толордо. Улууска ыытыллыбыт ырыа куттаах дьиэ кэргэттэр күрэхтэрин «Көрөөччү биһирэбилэ» анал аат хаһаайыттара буолбут Ярослава, Лукерья Платоновалар, эбэлэрэ Анна Николаевна Тимофеева бэйэлэрин ырыаларын бар дьонноругар бэлэх ууннулар.

Түһүлгэлээх ыһыахха эҕэрдэ ырыаларын бэлэхтээтилэр Софья Александрова, Анастасия Васильева. Эдэр ийэлэр кыттыылаах «Чөмчүүнэ» фольклорнай бөлөх «Быттык-быттык Маарыйабын ини» диэн норуот ырыатын толордо.

Дьокуускай куоракка ыытыллыбыт «Өбүгэ быстыбат ситимэ» хомусчуттар куонкурустарын «Бастыҥтан бастыҥ» аат хаһаайыттара «Дьүрүскэн» хомус ансаамбыла хомус дьүрүһүтэн дьиэрэттэ. Ыһыахха кэлбит дьон эмиэ бэйэлэрин эҕэрдэлэрин-үөрүүлэрин бар дьоннорун кытта үллэһиннилэр. Андрей Малышев, Егор Оленов ылбаҕай ырыалары ыллаан дьон-сэргэ биһирэбилин ыллылар.

Эбиэт кэнниттэн ыһыахпыт оһуохайын, олоҥхотун күрэҕэ, бухатыыр дьоннор күөн күрэстэрэ саҕаланна. Быйылгы күрэхпит икки үбүлүөйдээх дьоммут ааттарыгар анаан ыытыллыбыт буолан ураты буолла.

И.Ф.Мамаев аатыгар анаммыт «Чороон тойуга» күрэх дьон-сэргэ биһирэбилин ылыан ылла. Нэһилиэк кииннэммит модельнай библиотекатын сүрүннүүр специалиһа Татьяна Васильевна сүүрэн-көтөн, иилээн-саҕалаан бу күрэҕи ыытта.

Н.М.Тарасов аатынан ыытыллыбыт «Олоҥхо дойдутун ырыата-тойуга» күрэх эмиэ бэрт сэргэхтик барда. Гран при үрдүк аатын Бэрдьигэстээхтэн Мэхээлэ Дьөгүөрэп аатынан култуура киинин фольклорга специалиһа Дарья Егоровна Алексеева ылан Тарасовтар дьиэ кэргэттэрэ туруорбут «Көмүлүөк» тэрилтэ сахалыы иһитин тутан үөрдэ-көттө. Кини Ньукулай Тарааһап «Нүһэр Бөҕө» олоҥхотуттан хас да обраһы арыйан ыллаан – туойан дьон биһирэбилин, ону таһынан Ньукулай Тарааһап кыыһа Светлана Николаевна үрдүк сыанабылын ылла.

Ол кэнниттэн Ньукулай Тарааһап аатынан ыытыллар улуустааҕы «Ала Туйгун» күүстээх, быһый, сымса, өркөн өйдөөх уолаттар күөн күрэстэрин бастакы тосхоло саҕаланна. Бу күрэххэ алта бөҕөс кыттыыны ылла. Күрэхтэһии сүрүн спонсордарынан Республикаҕа киэҥник биллэр Амма улууһун, Майа, Амма-Наахара, 2 Чакыр нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин «Мэҥэ аат» бэлиэ хаһаайына, СР тыатын хаһаайыстыбатын, СР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, СР эргиэнин үтүөлээх үлэһитэ, 2016 cыл бастыҥ мецената, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун баһылыгын сүбэһитэ, 2018 сылга ыытыллыбыт «Предприниматель» номинацияҕа «Гордость Якутии» интерактивнай күрэх кыайыылааҕа Руслан Еремеевич Федотов буолла. Ону таһынан чааһынай урбаанньыт, Дьокуускай куорат «Туйгун» маҕаһыын хаһаайката Римма Иннокентьевна Кычкина, нэһилиэк сэбиэтин депутаттара, спорт уонна культура эйгэтин үлэһиттэрэ буоллулар. Күрэх бэттэх сэргэхтик уонна тыҥааһыннаахтык барда. Уолаттар бастакы тосхолго хапсаҕайга, кууллаах кумаҕы көтөҕөн бириэмэҕэ сүүрүүгэ, улахан көлөһөнү бириэмэҕэ төкүнүтүүгэ, үс төгүл үс уонна кыыһы эккирэтиигэ күрэхтэстилэр.

Күрэхтэһии иккис тосхоло киэһэ сынньалаҥ кииҥҥэ буолла. Ким күүстээҕин, сымсатын билээри залга үгүс элбэх киһи муһунна. Киэһээҥҥи күрэҕи нэһилиэк эдэр ыччата Варя Мухоплева иилээн-саҕалаан ыытта. Бастакы түһүмэххэ уолаттар билиилэрин тургутан көрөн баай Байанай ыйытыктарыгар хоруйдары биэрдилэр. Ойбонтон уулааһын эмиэ бэрт сэргэхтик барда. Уолаттар кырдьык да сорох сорохторо толору бэлэмнээхтэрэ көһүннэ. Бүтэһик кистэлэҥ түһүмэххэ кыттааччылар бэйэлэрэ да билбэккэ турдахтарына ыһаарыламмыт собону биир ырыа устата сиигит диэн соһуттулар. Бу да түһүмэҕи мүлчү туппаккалар уолаттар бэрт минньигэстик соболорун олус ыраастык сиэннэр дьүүллүүр сүбэ иннигэр биэрдилэр. Түһүмэхтэр быыстарыгар Үрүҥ Тунах ыһыах үөрүүтүн үксэтэн нэһилиэкпит кэрэ куоластаах кыргыттара Ольга Суханова, Варя Мухоплева, Яна Аргунова, Надежда Румянцева, Маргарита Иванова, Виктория, Анна Мухоплевалар, «Талаана» вокальнай ансаамбыл ырыа бэлэхтээн сылаас ытыс тыаһын бэлэх ыллылар. Күрэхтэһиибит түмүктүүр чааһа, муҥур кыайыылаах аата ааттанарын кэтэһэн бары да долгуйа олордубут. Үрүҥ Тунах ыһыах «Ала Туйгун» күрэх муҥутуур кыайыылааҕынан Бэрдьигэстээхтэн сылдьар А.Парников буолла уонна Р.Е.Федотов маҕаһыынын сертификатынан наҕараадаланна. Иккис миэстэҕэ С.Слепцов тахсан нэһилиэк депутаттара туруорбут түөрт тыһыынчаны уу харчынан, үһүс миэстэ Т.Данилов тахсан утуйар мөһөөччүгүнэн наҕараадаланан сүргэлэрэ көтөҕүлүннэ. Төрдүс, бэһис, алтыс миэстэни А.Данилов, К.Кириллов, Д.Терентьев ыллылар уонна уолаттар бука бары сыаналаах бириистэринэн наҕараадаланнылар. Ыһыах үөрүүтэ түүҥҥү дискотеканан түмүктэннэ.

Түгэнинэн туһанан нэһилиэкпит ыһыаҕа сыа-сым курдук үрдүк таһымнаахтык барарыгар көмөлөспүт бука бары нэһилиэкпит ытык-мааны олохтоохторугар, күндү ыалдьыттарбытыгар уонна сүрүн спонсордарбытыгар Кировскайдааҕы сынньалаҥ киин коллективын аатыттан улахан махталбытын тиэрдэбит. Ыһыах күн - ытык күн. Самаан сайын барахсан ситэн-хотон сириэдийэн, алаас-сыһыы чэлгийэн, кэрии тыабыт кэрэтийэн, Айыы дьөһөгөй аймаҕа аал уотунан айахтаан Айыылары айхаллыыр албан үрдүк ааттарыгар, Алгыс анаан көрдөһөр үҥэр-сүктэр, сүгүрүйэр үтүө-мааны күннэрбитин үөрэ-көтө көрсөммүт ыһыахпытын ыстыбыт.

Анастасия Васильева,Кировскайдааҕы сынньалаҥ киинин уус-уран салайааччыта

Ахтыылар, ыстатыйалар

Олоҥхоһут Н.М.Тарасов аата ааттана туруо

Мин студент эрдэхпиттэн олоҥхоһуттары кэрэхсээн кинилэр олоҥхолорун магнитофонунан устууну саҕалаабытым, кинилэр тустарынан дипломнай үлэбин суруйбутум, онтон салгыы кинилэр тустарынан кандидатскай диссертациябын суруйбутум. Салгыы уруккута Тыл, литература уонна история институтугар үлэлии сылдьан, олоҥхоһуттары кытта сибээһи быспатаҕым.

Ааспыт үйэ аҕыс уонус сылларыгар Республикатааҕы норуот айымньытын дьиэтин кытта кыттыһан биһиги институт фольклористара олоҥхо күннэрин, олоҥхо киэһэлэрин тэрийэн ыытыыга үлэлэһэн барбыппыт. Саха фольклористарын аксакала филологическай наука доктора Н.В.Емельянов биһигини эдэр фольклористары П.Н.Дмитриевы, В.П.Еремеевы норуот айымньытын дьиэтин кытта бииргэ үлэлиирбитигэр, тэрээһиннэригэр кыттарбытын көҕүлүүрэ. Дьэ ол иһин норуот айымньытын дьиэтин оччотооҕу директора Н.С.Толбонова фольклор фестивалларыгар, араас конкурстарга мэлдьи ыҥыран жюрига үлэлэтэр буолбута. Ол түмүгэр оччотооҕуга оройуоннарга олорор дьиҥ ийэ олоҥхоһуттары кытта ыкса билсэн үлэлэһэр буолбуппут.

Маныаха Горнай улууһун культуратын үлэһиттэрэ фольклор фестивалларыгар Солоҕоҥҥо олорор кырдьаҕас олоҥхоһут С.Г.Алексеев-Уустарабыһы аҕалан кытыннарбыттара. Кырдьык, Семен Григорьевич оччолорго аҕыс уонун ааспыт кырдьа барбыт олоҥхоһут этэ эрээри бэрт сэргэх этэ. Маҥнай кинини кытта уопуттаах фольклорист П.Е.Ефремов, онтон П.Н.Дмитриев үлэлэспиттэрэ. Народнай художник А.Н.Осипов кинини муҥхалыы сылдьарын уруһууйдаабыта. Уустарабыс муҥха кэмигэр киэһэ олоҥхолуур этибит диэн кэпсээбитигэр олоҕуран фольклористар оҕонньору муҥха кэмигэр олоҥхолоппуттара, таарыйа муҥхалаһан үөрэн-көтөн кэлбиттэрэ. Оччолорго райком идеологияҕа секретрынан үлэлиир Т.Н.Кесарева көҕүлээн Уустарабыс юбилейыгар тахсан кыттыбытым. Уустарабыһы киэҥ эйгэҕэ таһаарбыт культура отделын норуот айымньытыгар методиһа Е.А.Семенова буолар.

Елизавета Алексеевна кэлин олоҥхо күннэригэр Н.М.Тарасовы сиэтэн аҕалбыта. Кини Уустарабыстан лаппа балыс этэ. Оччолорго саҥардыы киэҥ эйгэҕэ тахсан олоҥхолоон эрэр В.О.Каратаевы, А.С.Васильевы кытта араа-бараа саастааҕа, ол эрээри саҥа олоҥхолуур буолан, кинилэргэ холоотоххо өссө да аһылла илигэ. Николай Михайлович ыксаабакка бэрт холкутук олоҥхотун дорҕооннору дьүөрэлэһиннэрэн хоһуйан этэрэ. Персонажтар ырыаларын араас матыыбынан таһааран туойара. Дьиҥ ийэ олоҥхоһут кэлэн «Күн Эрили» олоҥхотун толорбутуттан бэркэ диэн астыммыппыт. Олоҥхо күннэрэ хас да күн барбыта. Мин Николай Михайловиһы лекциябар илдьэн студеттары кытта көрсүһүннэрбитим. Кини эмиэ “Күн Эрили” олоҥхотун чаас курдук толорбута. Студеттар бэркэ сэргээн истибиттэрэ, сорохтор боппуруос биэрбиттэрэ. Николай Михайлович эрдэ тулаайах хаалан, сэрии сылларыгар эрэйи эҥээринэн тыырбытын, Хаҥалаһынан, Намынан олоро сылдьыбытын, төрдө Кэптин буоларын, таайдара Батаакаптар бэйэлэрин түбэлэригэр олоҥхоһут быһыытынан биллэллэрин, оҕо сылдьан кинилэр толорууларын сыҥаахтарын анныгар олорон истэрин, кинилэр олоҥхолорун сүнньүнэн олоҥхотун таҥарын кэпсээбитэ. Ол кэпсээбитигэр олоҕуран, «Чолбон» сурунаалга ыстатыйа суруйан биэрбитим да, кыһалҕатын кыһайан, бэркэ алтыһар киһим П.Д.Аввакумов суох буолуоҕуттан ыстатыйабын тоҕо эрэ бэчээттээбэт буолан хаалтара. Ол ыстатыйам архивпар ханна эрэ буккулла сылдьара буолуо да булбатым. Дьэ ол иһин быыс булбучча алтыһан ааспыт олоҥхоһутум туһунан тугу өйдүүрбүн саҥаттан суруйдум.

Кэлин мин үөрэнээччим, олоҥхоһут биир дойдулааҕа, Лена Леонтьева дипломнай үлэтин Н.М.Тарасовы олоҥхоһут быһыытынан арыйан суруйбута. Биллиилээх эпосовед филологическай наука доктора Н.В.Емельянов Лена үлэтин үрдүктүк сыаналаабыта. Ордук Николай Михайлович олук хоһооннору туттарын ырыппытын кэрэхсээбитэ. Ол да иһин саха фольклорун аксакала Лена Леонтьеваны Гуманитарнай чинчийии институтугар олоҥхо отделыгар үлэҕэ ылары мэктиэлээбитэ уонна биир дойдулааҕын олоҥхотун салгыы үөрэтэн научнай үлэнэн дьарыктанарыгар сүбэлээбитэ. Ленаны секторга лаборанынан ылбыппыт, бэркэ үлэлээн иһэн, оҕолонон, бэйэтэ ыарытыйан, салгыы үлэлээбэтэҕэ хомолтолоох.

Ол эрээри, кини үтүө көмөтүнэн Японияттан сылдьар ученай Мунэхиса Ямоситаны кытта тахсан, Н.М.Тарасов олоҥхотун магнитофоҥҥа устубуппут. Мунэхиса саха кыыһа кэргэннээх буолан, сахалыы саҥаны өйдүүрэ, син кэпсэтэрэ. Онон мин көннөрү суоппар быһыытынан сылдьыбытым. Мунэхиса дойдутугар тиийэн устубут олоҥхотун сурукка-бичиккэ таһааран, япон тылыгар тылбаастаан таһаарбытын аҕыйах сыллаахха олоҥхоҕо аналлаах конференцияҕа аҕалан биэрбитэ. Мунэхиса Ямосита хайдах бэчээттээн таһаарбытын дьоппуоннуу билбэт буолан быһаарар кыахпыт суох. Ол эрээри саха олоҥхото япон тылыгар маҥнайгы тахсыыта буоларынан суолтата улахан. Япон фольклористара биһиги аан дойдуга кылаан чыпчаал буолбут айымньыбытын-олоҥхобутун Н.М.Тарасов толоруутугар ааҕан, эт кулгаахтарынан истэн научнай өттүнэн сыаналыыр кыахтаахтар. Ол аата, Николай Михайлович олоҥхоһут быһыытынан дойдутугар Саха сиригэр эрэ буолбакка аан дойдуга биллэр кыахтаммыта.

Н.М.Тарасов сэттэ уон сааһын туолбут юбилейыгар ыҥырыллан сылдьыбытым. Нэһилиэк администрацията, культура управлениета уонна оҕолоро, улахан кыыһа тэрийбиттэрэ. Николай Михайлович бэркэ сүргэтэ көтөҕүллүбут этэ. Мин кэлэн барбыппар бэркэ махтаммыта. Ол киэһэ бэйэтэ ыллаабыта-туойбута, оһуокайдаабыта. Быһыыта, бэрт талааннаах кырдьаҕас үлэҕэ-хамнаска үтүрүттэрэн талаанын улаханнык арыйбакка бараахтаата. Ол үөһэ саха киһитин сиэринэн сэмэйэ турдаҕа. Ол эрээри Николай Тарасович талаанынан улаханнык өттөйбөт, кими да кытта улгумнук үлэлэһэр, репертуарын суруттарарга күн баҕалаах этэ. Япония учуонайын илдьэ тахсан видиемагнитофоҥҥа суруттарарбытыгар бэрт улгумнук сөбүлэһэн, сахалыы таҥаһын кэтэн кэлэн уһултарбыта. Горнай биллиилээх журналиһа С.Н.Федоров биир дойдулааҕын олоҥхотун магнитофоҥҥа суруттарарыгар бэрт улгумнук сөбүлэспитин бэлиэтиир эбит. Степан Николаевич Николай Михайлович олоҥхоһут быһыытынан арыйбыт киһи буолар. Кини журналист быһыытынан олоҥхоһуттуун хайдах үлэлээбитин туһунан периодическай бэчээккэ хаста да суруйан турар уонна «Күн Эрили» олоҥхотун нэһилиэк администрациятын үбүлээһининэн тахсан турар. Кэлин культура управлениетын фольклорга методиһа Е.А.Семенова, журналист С.Н.Федоров улуус тэриллибитэ 75 сылын юбилейыгар Н.М.Тарасов «Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө», »Дуулаҕа Баатыр», «Күн Эрили», «Ала Туйгун» олоҥхолорун биир кинигэҕэ түмэн таһаарбыттара. Кинигэҕэ кылгас да буоллар Николай Михайлович туһунан ахтыылар, ыстатыйалар киирбиттэрэ. Онон аныгы кэм олоҥхоһута буолан репертуарын суругунан даҕаны, аныгы техническэй ньымаларынан (магнитофонунан, видеокамеранан) да үйэтитиллибиттэрэ, компакт дисканан даҕаны тарҕатыллыбыта. Бу өттүнэн ыллахха, Николай Михайлович Горнайга С.Н.Федоров, Е.А.Семенова курдук энтузиастар баар буоланнар уонна төһө да тоҥ нуучча буоллар сахатыйбыт Т.Н.Кесарова курдук норуот талааннаахтарын өйдүүр, өйүүр салайааччы баар буолан, олоҥхолоро үйэтийдэҕэ. Билигин кини суоҕун да иһин олоҥхолору кэрэхсээччилэр, ааҕар, истэр кыахтаахтар. Билигин нууччаларга да, атын да омуктарга урут суруллубут эпическэй айымньылары ааҕан, бэл восковай пластинкаларга суруллубут матыыптары истэн, толоруунан дьарыктанар дьоннор баар буолан эрэллэр. Онно холоотоххо биһиэхэ олоҥхолооһун бэрт хойукка дылы баар этэ. Ол иһигэр Горнайга Ууустарабыс, Н.М.Тарасов дьиҥ ийэ олоҥхоһуттар толорууларын магнитофоҥҥа, видеоҕа устуулар элбэхтэр. Олору бу компьютер үйэтигэр оцифровкалаан, расшифровкалаан, сахалыы, нууччалыы, кыаллар буоллаҕына, омук тылыгар тылбаастаан мультимедийнай таһаарыылары оҥорор кыах үөскээтэ. Маныаха Н.М.Тарасов олоҥхолоро бэйэтэ да бэлиэтииринэн тэттиктэр, кылгастар, тыллара-өстөрө хомоҕойдор, олук хоһоонноро үйэлэр тухары чочуллубут буоланнар, өйгө түһүмтүөлэр. Онон олоҥхоҕо тардыстыылаах оҕо да, улахан киһи да кылгастык олоҥхолуон сөп. Дьэ ол иһин Николай Михайлович толоруутун телевидениеҕа, радиоҕа, биирдиилээн да дьон видеоҕа устубуттарын түмэн, хомуйан тарҕатар киһи олус туһалаах буолуох этэ, кини олоҥхоһут быһыытынан аата ааттана турарыгар эрэл санаа баар.

В.В.Илларионов – филологическай наука доктора, профессор, Сунтаар, Дьааҥы улуустарын, Күүкэй, Хатыы нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо,
СР Наукаларын үтүелээх деятелэ, Кыргызстан Республикатын культуратын туйгуна.

 

Олоҥхоһут Николай Михайлович Тарасов туһунан ахтыы

Г.С. Попова-Санаайа,
п.н.к., доцент, ХИФУ культурологияҕа кафедратын профессора

Оҕонньору кытта тус алгыспыт дьолуолаах күннэрбин ахтан ааһыам иннинэ мин өр сылларга сыныйан, сылыктаан, иһиллээн илдьэ кэлбит санааларбын, түмүктээһиннэрбин иһитиннэрэ түһүүм. Кэпсээним сааһыта маннык, ону ааҕааччы сэҥээрэн батыһа аахтаҕына хайаан да туһаныаҕа.

Олоҥхолуур үгэс тиллиитин дьиктитэ – Олоҥхо билиҥҥитэ. Олоҥхо, олоҥхолооһун, олоҥхону истии диэн төрүт култуурабыт үс сүрүн көстүүтэ баар. Бу өйдөбүллэри чопчулуур буоллахха, маннык быһаарыылары тутуһабын. Олоҥхо диэн хоһоонунан этиллэр эпос айымньы, култуура тиэкиһэ. Бу тиэкискэ омук, норуот былыргы геройдуу охсуспут историятын кырдьыгын сэһэргээбит киирэр. Бу маннык сэһэргээһин олоҥхолооһун дэнэр. Оттон бу сэһэни сэргээн, ис хоһоонун сиһилии өйдөөн, киксэрэн биэрэн, көҕүлээн, ол иннигэр олоҥхоһуту ыҥыран ылан, манньалаан, соболоҥун төлөөн туран эбэтэр батыһа сылдьан иһиллээһин олоҥхону истии дэнэр. Билигин бу көстүүлэргэ дьүөрэ күннээҕи олоххо баары маннык ааттыахха сөп курдук.

Олоҥхо диэн ааттаан уруккуттан олоҕурбутун курдугу (аналогичное, идентичное) саҥа этэн таһаарыы баар. Биллэринэн, Н.М. Тарасов, А. Соловьев, П. Решетников-Көһөҥө, баҕар Чиллэ Баһылай, Ю. Борисов, П. Попов о.д.а. холобурдара. Бу баарын таһынан аны олоҥхону маарыҥныыр, олоҥхоҕо дьүөрэлээх, олоҥхоҕо олоҕурбут (трансформированное, модифицированное, основанное на текстах олонхо) айымньылары айыы сайда турар. Манна Саргы Львова, Сардаана Харлампьева, Антонина Максимовна Суханова-Күндүүнэ, К.Н. Никифоров-Лөкөчөөн, Настя Алексеева, о.д.а. холобурдара киириэн сөп курдук. Уонна аны учууталлар, баспытааталлар оҕолорбутугар бэйэбит «айбыт» олоҥхобутун үөрэттибит диэн бэстибээллэргэ илдьэ кэлитэлииллэр. Таарыйа эттэххэ, ону биһирээбэппин куруук биллэрээччибин, ол биһирэммэтэ биллэр – оҕо хаарыан сиилэтин, бириэмэтин дьиҥнээх олоҥхоҕо туһаайар ордук сөп, ордук чуолаан бэйэ түөлбэ олоҥхотугар.

Олоҥхо уруккуттан олоҕурбут киэбэ диэҥҥэ букатын соторутааҕыта – ХХ-с үйэҕэ – сурукка суруллан архыыпка хараллан сытан баран, бэчээккэ тахса турары киллэрэн сылдьабыт. Олору олоҥхоҕо канон оҥостор курдукпут. Ол иннинэ хайдах олоҥхолуур баарын билигин этэр кыаллыбат быһыылаах.

Аны туран сурукка киирбит олоҥхолорго эмиэ арытыалланар баар. Бастакыта, бэйэ айбакка эрэ кимтэн эмэ тутан хаалан этэ сылдьар олоҥхолору суруйбуттара архыыпка харалла сытар – холобура, Муома олоҥхоһута Дайыыла олоҥхолорун: «Убайбыттан Бүөтүртэн тутан сылдьабын», – диэн туран суруйтарбыта биллэр. Иккиһэ, бэйэм олоҥхом диэн туран суруйтарбыт элбэх – ол аата эмиэ билиҥҥи курдук «айдахтара». Биир чинчийэр суол бу сылдьар – итинник икки суол олоҥхолору саамай канон дэнээччилэри кытары тэҥнээн көрүү уонна билиҥҥи «айыллыбыт» айымньылары кытары сыһыары тутуу! Туох эрэ арыллан тахсыа этэ оҥоробун.

Үһүс ураты олоҥхолор бастакы суруйааччыларбыт айымньылара буолаллар. Манна эмиэ араастаах. Эрилик Эристиин үс олоҥхону – «Буура Дохсуну», «Харалаах Мохсоҕолу» уонна «Айыы Дьөһүөлү» суруйан үйэтиппитэ дэнэр. Ойуунускай бэйэтэ этэринэн «отут суол олоҥхоттон» хомуйан суруйан турар. Оттон Сэргэй Баһылайап-Бороҕуунускай айар – онон киниэнэ чопчу «литератууралыы олоҥхо» дэнэр. Суруйбута эчи элбэҕэ да бэрт, суруйбут да эбит! Тыла-өһө мааныта сүр. Күннүк Уурастыырап Чээбийтэн эҥин иститэлээн оҥоһуу олоҥхолору суруйбута аахтахха биллэн тахсар – сэттэлии-аҕыстыы олук этиилэри мэҥэһиннэртээн оҥортообута биллэ-көстө сылдьар. Бу эмиэ биир көрүҥ олоҥхолуу айымньы буолар – саҥа көрүҥ. Трансформирование старых форм культуры. Култуураҕа формообразование диэн процесс балачча үөрэтиллэн турар, онон маны эмиэ ырыҥалыыр кыах баар. Туохтан буоларын, туохха тириэрдиэҕин сабаҕалыахха син. Эмиэ биир проблема, биир тема.

Билигин айылла турар айымньыларга бука сотору туох эрэ диэн аат бэриллэрэ буолуо. Олор истэригэр биир мин икки аҥыы, икки суол айымньы баарын арааран истэбин. Биирэ букатын канон олоҥхо – итиннэ Петя Попов аҕыстаах-тоҕустаах сылдьан этэн таһаарбыт «Күлүгүрбэт Күн Өркөнө», Дьууруй Бэрииһэп «Кэскил Баатыра», «Баһырҕастаах аттаах Баабый Баатыра» киирэллэр. Иккиһэ – ити үөһэ эппит олоҥхолуу истииллээх айымньылар. Мин көрдөхпүнэ син биир Ойуунускайдаах саҕанааҕы курдук майгы баар – икки суол олоҥхо. Биирэ үгэс буолбут канон олоҥхо, иккиһэ – литератууралыы. Дьиҥнээх үгэс буолбут олоҥхо тиллэрэ баар диирбин өссө төгүл чиҥэтэбин – «актуализированные архетипы культуры» диэннэр тиллэн кэлэллэрэ ситуацияттан, хаһан баҕарар тиллэн кэлиэхтэрин сөп (К.Г. Юнг). Холобура, Күлүгүрбэт Күн Өркөн диэн аат бу соторутааҕыта бэрт кыра кэминэн быысаһан икки киһиэхэ тэҥинэн тиллибитэ дьикти – Петя Попов уонна Антонина Суханова букатын билсиспэт дьон иккиэн итинник ааттаах бухатыырдаах олоҥхолуу айымньыны истэриттэн этэн (этитэн дуу) таһаарбыттарын ким хайдах быһаарара көҥүлэ.

Онон бу олоҥхо, оттон бу олоҥхо буолбатах – олоҥхоттон атын – диэн чопчу араарар сорук турда. Маныаха туох бэлиэни, ханнык киритиэрийдэри олохтоноруй? Бу боппуруоһунан ким дьарыктанарый? Биир эрэ киһи, биир эрэ тэрилтэ буолбата сөп, бары көмөлөөн, бары өттүттэн көрөн (на междисциплинарном уровне) быһаардар бэрт этэ. Күндүүнэ «Күлүгүрбэт Күн Өркөн» диэн айымньытыгар (Дьокуускай, 2008) сыана быһарбытыгар бары араастаан суруйбуппутун кини кинигэтигэр кырдьыгынан киллэрбитэ баар – бу улахан махталлаах суол уонна хорсун да быһыы дэниэр сөп. Оттон атынын билэ-билэ туох да сыанабыла, быһаарыыта суох олоҥхо дии-дии бэчээттээн киирэн барыыттан туттунуох баар. Эмиэ хаарыан кумааҕыны, хаарыан үбү-харчыны, сыраны бараан диэн киһи абатыйар. Аны саатар алҕастара-сыыһалара, опечаткалара элбэҕин-хойуутун ааҕыстахха, букатын даҕаны нууччалар этэллэринии «мартышкин труд» буоларыгар тиийэр. Киирии ыстатыйа уонна сыанабыл (рецензия) диэн уратылаахтарын учуоттаан, рецензиятын эмиэ бэчээттиир бэрт буолуо этэ.

Олоҥхолооһун диэҥҥэ олоҥхо олоҕурбут киэбин этэн таһаарыыны киллэрэн туран, маны атыттартан араарар туһуттан туспа «Ийэ олоҥхоһут» диэн анал аат үөскээтэ, маннык үс киһиэхэ анал истипиэнньэ ананар буолла. Истипиэнньэ үһүттэн эрэ хааччахтанан, кырдьаҕас өттө олохтон бардаҕына, ол барбыт киһи оннугар биирдии киһини киллэрэн биэрии олохсуйуох курдук хабааттар. Бу көстүү Акадьыамыйалар тутулларын батыһар.

Бу үс киһиттэн ураты арааран олоҕурбут ньыманан олоҥхолуур дьону «Олоҥхону толорооччулар» диэн ааттыыр буоллулар. Манна урукку олоҥхолору үөрэтэн этэр дьону киллэрэллэр уонна үс «ийэ олоҥхоһуттан» ураты эмиэ олоҕурбут киэбинэн бэйэ айан этээччилэри холбууллар. Бу икки ааттааһыны ГЧИ уонна СГУ (ХИФУ) учуонайдара тутуһаллар, тутуһуннараллар.

Оттон ити этэр олоҥхону маарыҥныыр айымньылары этэр киһини билиҥҥитэ туспа тутан ааттаабаттар, эмиэ толорооччуларга киллэрэллэр. Онон билигин «олоҥхоһут» диэн аат кимиэхэ да анаммат буолла. Эбэтэр «ийэ олоҥхоһут» дэнэр, эбэтэр «олоҥхону толорооччу» дэнэр. Бу арааһа табыгаһа суох быһыы буолууһу, онон олоҥхоһут диэн кимин чопчулуур ирдэнэн кэллэ. Эмиэ биир парадокс – киһи сонньуйар суола. Итинник Балаһыанньаны оҥоро сатыы сылдьабыт да, ситэ-хото илик.

Бу этэрим олоҥхо уонна олоҥхоһут диэн өйдөбүллэргэ санаам буоллун.

Оттон олоҥхону истии диэҥҥэ сыһыаран көрүүгэ истээччи диэн киһи баар буолуохтааҕа арыллан тахсар. Билигин истээччини иитэр сорук турар диэн өйдөөн сылдьабыт. Бу соругу ситиһэргэ, холобура Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар тус сыаллаан, анаан-минээн үлэлээн эрэллэр.

Истээччи диэн туох киһиний? Бу киһи туох хаачыстыбалардаах киһиний диэн толкуйдуур тирээтэ. Истээччи мадьыалын оҥорор туһаайда. Маҥнай олоҥхо хайдаҕын быһаарсыахха, ол эбэтэр олоҥхоттон тугун арааран истиллэрий? Киһи тугу истэргэ бэлэм буолуохтааҕый? Онуоха маннык аҕыйах бэлиэтээһиннэри этэн кэбиһиим. Санаа киирбиччэ, түгэн тоҕооспучча.

Олоҥхо диэн айымньы сэһэргэнэр киэбэ бэйэтэ тутуллаах – структура дэнээччилээх. Ол тутулугар бастатан туран олоҥхо олуктара, олук хоһоонноро киирэллэр. Бу олуктар бэйэлэрэ туспа сылдьар ураты тутул буолаллар. Олоҥхоҕо ханан баҕарар, хаһан баҕарар, хайдах баҕарар уонна хаста баҕарар киирэр кыахтаахтар. Оннук киирэр-тахсар суоллаахтар. Мин өссө маннык саныыбын – олуктары атын-атыннык киллэртээ да саҥа олоҥхо тахсан кэлэр – Бухатыыргын, дьоҥҥун, үөһээҥилэргин-алларааҥыларгын атыннык ааттаа да. Оттон олоҥхо барыта биири кэпсиир – сюжет дэнээччитэ да сүнньүнэн биир, түмүгэ да биир. Олоҥхо тылын ууһа, баайа, этэр хомуһуна барыта олук хоһоон буолан таҥыллан, үйэтийэн, үгэс буолан бүтүн сылдьар. Ону алдьаттахха олоҥхо буолбат, көннөрү кэпсээн элээмэтэ хаалар. Олоҥхоһут олуктары төһө сатаан этэринэн сыаналанар кини тылын баайа, ис күүһэ, киһини тардан ылар абылаҥа. Мөлтөх тыллаах олоҥхо олуктара бар туомугар эрэ этиллэн көрө-көрө ааһан иһэллэр, оннук олоҥхону киһи истиэх санаата кэлбэт. Кыайан-сатаан истибэт. Айаннаабат, кирдиэхтии, батылла сылдьар.

Аны – олоҥхо тэтимэ. Сүрүн тэтимэ эмиэ барыларыгар биир – ат айанын тэтимэ, сылгы тэтимэ. Ол гынан баран, сатаммыт-сатамматах айан кэриэтэ, сорох олоҥхо тэтимэ хоруйа сылдьар, киһи сатаан истибэт буолааччы. Ата суох, сатыы олоҥхолору киһи астына айаннаспат – батыһан истибэт. Онно кэлэн тохтуур, манна кэлэн саарыыр тэтимнээх айымньы олоҥхо дэммэт быһыылаах. Маныаха аны биири эбэн этэр кыахтанным. Тугу диэтэр, 2013 сыллааҕы Мэҥэ-Хаҥалас улууһун «Кырачаан олоҥхоһут» түһүлгэтигэр истибит тэтимим. Букатын ураты тэтим – ону мин «оҕустаах сахалар олоҥхолорун тэтимэ» диэн ааттаатым. Киһи тэтими даҕаны, матыыбы, истиили даҕаны тылынан сатаан толору ойуулаан эппэт суола – иһитиннэриэххэ эрэ сөп.

Олоҥхо сэһэнин сүнньэ – олоҥхону саамай тутар бу. Сүнньэ уларыйда да олоҥхо буолбат, туох эрэ атын тахсан кэлэр. Сэһэнин сүнньэ диэҥҥэ «сюжетная линия» дэнээччи чугасаһар гынан баран, философиялаах буолуохтаах олоҥхо диэн. Хайаан даҕаны. Аны история кырдьыгыттан тэйиэ суохтаах – хой баһын туой да, олоҥхо буолбат. Онон манна олоҥхо өйө диэн ааттанар саха ураты өйө үлэлиир. Истээччи ити өйү кытта ситимҥэ киирэн олорон истэр – тэҥҥэ толкуйдаһар. Киирбэтэ даа истибэт. Билиҥҥи дьоҥҥо үксүгэр олоҥхо өйө, ийэ өй утуйа сытар быһыылаах.

Олоҥхоҕо ийэ дорҕоон дьүөрэтэ олус улахан дьайыылаах. Истэр киһи манна тартаран истэр дии саныыбын. Дорҕоон дьүөрэтин «гармония фонем» диэн символ буолар дииллэр уонна кини мэйии икки аҥаара иккиэн дьүөрэ үлэлиирин хааччыйар диэн ааттыыллар. Буолуо – дьүөрэтэ суох, туохха да дьүөрэтэ суох саҥа дорҕоонун киһи истэ даа барбата баар.

Аны олоҥхоһут саҥатын дорҕооно, ырыатын дорҕооно төһө күүстээҕэ көтүппэт бэлиэ буолар буолуохтаах. Дорҕоон тойуктаах олоҥхоһут син эмиэ оһуохайдьыт кэриэтэ дьону ыраахтан-чугастан үмүрү тардан ылара чахчы.

Олоҥхоһут төһө уһун тыыннааҕа эмиэ быһаарар олоҥхото иһиллимтиэтин – төһөнөн уһуннук тардан ыллыыр да киһи соччонон тартаран туран истэр.

Олоҥхоһуту саха киһитэ бука санаатахха үс кутунан үһүөннэринэн истэр буоллаҕына эрэ сатаан тэҥҥэ айаннаһар буолуохтаах диэххэ. Тугу барытын үс кукка баайдахха сахатыйардааҕын сэрэйэммин куруук бу албаһы туттан толкуйдуубун. Онтум хайдах эрэ хотуулаах, хорутуулаах курдук.

Оччоҕо ити эппит алта бэлиэбитигэр аны үһү булан этэр киһи олоҥхону истии тутулун арааһа уолдьаһыннара сыһыа этэ. Маҥнай эппиппитин үс куппутугар баайан туттаран кэбиһиэххэ, ол кэннэ дьэ итэҕэһин булан ситэрэн биэриэххэ – оннук гыннахха үчүгэй буолааччы.

1. Ийэ кутунан истии.

1.1. Олоҥхо олуктарын бүтүннүү тутан ылан болҕойон, арааран истии.

1.2. Олоҥхо сэһэнин сүнньүн тутан ылан өйдөөн истии.

1.3. Олоҥхо тыынын, тыына уһунун батыһан истии.

2. Салгын кутунан истии.

2.1. Олоҥхоһут саҥатын дорҕоонун, ырыатын дорҕоонун күүһүгэр ылларан истии.

2.2. Олоҥхо тылын ийэ дорҕоонун дьүөрэтигэр тартаран иэйэ истии.

2.3. Олоҥхо харахха баардыы көстөн, арыллан кэлэр ис кэрэтин кэрэхсээн истии.

3. Буор кутунан истии.

3.1. Олоҥхоһут олоҥхотун дьонун уратытын арааһын сатаан тириэрдэрин астына көрүү-истии.

3.2. Олоҥхо ийэ кылыһаҕын дьигискэнин (вибрациятын) таптаан, искэр киллэрэн, искиттэн тэҥҥэ дьигиһийэ, илигирии, уһукта, турукка киирэ истии.

3.3. Олоҥхо тэтимигэр олорсон, «олоҥхо атыгар-оҕуһугар мэҥэстэ түһэн» тэҥҥэ айаннаһа олорон истии.

Олоҥхоҕо кэрэтэ диэн баара чахчы – эстетиката. Маныаха ырыатын, тылын-өһүн да кэрэтин, олоҥхоһут көстөр көрүҥүн, этэн-тыынан эҕилдьитэ олорор бодотун да кэрэтин киллэрэр сөп. Истээччи кэрэни кэрэхсээн истэн олороругар тиийэр, төһө даа барардаах, ыксыырдаах буоллар. Кэрэни киһи бука салгын кутунан ылынара буолуо.

Аны олоҥхоһут олоҥхотун дьонун уратытын арааһын сатаан тириэрдэрэ баар ээ биир суол сатабыла, талаана. Истээччи ону таптаан истэр. Туох баар дьонун, айыыларын-абааһыларын, иччилэрин, ойууннарын-удаҕаттарын, араас суол дьикти харамайдарын барытын саҥардыах тустаах. Бэрт да буолар үчүгэй олоҥхоһут көрөн-истэн олордоххуна дьүһүн кубулуйа олороро! Киһи этин сааһын аахтара, киһи иэнэ кэдэҥнии олоруор диэри олоҥхолуур буоланнар истээччилэрэ уһуутаһа, өрө көтүһэ, биир кэм Ноо-луу олорон эрдэхтэрэ. Дэлэҕэ «театр одного актера» диэхтэрэ дуо олоҥхобутун. Бу биллэн турар киһи буор кутунан ааннанар айылҕа буолар.

Олоҥхо ийэ кылыһаҕа диэн баар биир хайаан да ахсааҥҥа ылыллар бэлиэ. Ийэ кылыһахтаах ырыалаах олоҥхоһуту батыһа сылдьан истэн эрдэхтэрэ, аакка-суолга киллэрдэхтэрэ. Олоҥхо ырыатын ийэ кылыһаҕа эмиэ киһи этин-хаанын бүтүннүү дьигиһитэр, доргутар, долгутар, хамсатар вибрация. Ол аата бу эмиэ буор кутунан ааннанар. Билигин оҥоһуу кылыһах, киһини сылатар гына кылыһахтаан ыллыыр адьынат баһыйаары гынар. Олоҥхо ырыата букатын ураты ырыа – тойук да буолбатах, норуот ырыата да буолбатах, оһуохай да ырыата буолбатах. Олоҥхоһут кылыһаҕа көҕүс иһинээҕи ураты ийэ кылыһах.

Ийэ тыл, ийэ өй, ийэ кылыһах баар буоллаҕына олоҥхо олоҥхо дэнэр диирбин хатылыыбын. Дьэ бу аата биһиги олоҥхону тугун таптаан истэрбитин сааһылаатыбыт диэххэ. Олоҥхолооччулар маны баардылыыллара буоллар истээччилэниэх этилэр дии саныыбын. Олоҥхоһут истээччитин бэйэтэ булунара эбитэ буолуо урут даҕаны. Онон аныгы тэрийэр күөн күрэстэргэ этии киллэрэбин – олоҥхолооччу истэр дьонун бэйэтэ илдьэ кэлэр, ол дьон ахсаанын боротокуолга киллэриллэр.

Онон, түмүктээн эттэххэ, олоҥхолоох, олоҥхоһуттаах уонна истээччилээх буоллахпытына эрэ олоҥхобутун тилиннэрдибит диир тустаахпыт. Билигин тэнийэн турар дьиктилээхэй көстүү – хас эмэ сүүһүнэн ахсааннаах оҕо-ыччат үлүһүйэн туран олоҥхолуура – ааһан хаала илигинэ маны дьапсаара охсуохха.

Бу суруйууну мин инньэ 2012 сылтан чочуйа сылдьабын, араадьыйанан кэпсээччибин. Мантан аллара кылгастык маны Н.М.Тарасов олоҥхоһукка сыһыары тутуохха. Николай Михайлович Тарасовка ийэ олоҥхоһут аатын туох да саарбахтааһына, мөккүөрэ суох иҥэрэн тураллар. Ити сыанабылга тус мин санаабын бигэтик холбуубун. Бу суруйбутум киниэхэ чуо сыһыаннаах. Оҕонньору кытта 2001 сыллааҕы Аан дойдутааҕы бэстибээлтэн саҕалаан ыкса билсэн алтыспытым. Ол бэстибээлгэ хас да күн биир гостиницаҕа олорон киэһэ-сарсыарда ыаһахтаһан абыраммыппыт. Олоҥхотуттан эрэ буолбакка, айылҕатыттан кытта бэриһиннэрэн турабын. Ол туспа кэпсээн.

Оҕонньор олоҥхото туох да төтөлө суох киирэн кэлэр, ону сыта-олоро олоҥхолуу сылдьар. Кэпсэтэ олорон олоҥхолоон киирэн барар. Ону сэҥээрэр буоламмын батысыһа сылдьан, сиэттиһэ сылдьан алтыспыппыт. Ол сырыытыгар кинини улууһуттан култуура үлэһитэ Петрова Маайа кыыс арыаллаан илдьэ сылдьарын билсибитим. Кыыс кэлин биһиэхэ кэтэхтэн үөрэххэ киирэн мин салалтабынан дипломнай үлэтин бу Тарааһап олоҥхоһукка суруйбута. Тиэмэтин "Сахаҕа олонхоһут удьуордуура" диэбиппит уонна оҕонньорбут удьуор олоҥхоһутун арыйбыппыт. Ол үлэ бэчээккэ тахсыбытын билбэппин, бэчээттэтэр гына сүбэлээбитим. Хамыыһыйа тоҕо эрэ түөрт сыананы туруорбута, онно иккиэн хомойбуппут. Тоҕо диэтэххэ улаханнык сыралаһан, кыһаллан, культурологиятын чопчулаан туран суруйбута. Тыыппалаах үлэ этэ.

Бастакы "Муҥха олоҥхото" бэстибээли Аһымаҕа тэрийбиппит, онно Маайа култуураҕа үлэлии сылдьара. Ити мин идиэйэбин олоххо киллэрэн бу бэстибээли З.Г.Сысолятина оччоттон баччаҕа тиийэ иилээн-саҕалаан аҕалла, бэстибээл билигин улуустарынан былдьаһыкка сылдьар. Ханна да тиийдэрбит дьиҥнээхтик муҥхалаан туран киэһэтигэр, түүннэри олоҥхо истэбит. Ыччат биһирээтэ. Аһыматааҕы бэстибээл Н.М.Тарасов олоҥхоһут ытык аатыгар ыытыллыбыта. Кини букатын кылгас кэмҥэ бэрт дьиктитик аһыллан кэлэн түөрт олоҥхону хаалларан барбыта. Бу чаҕылхай холобур мин суруйарбын бигэргэтэриттэн улаханнык астынабын. Кинини холобур туттан, этэргэ дылы куоһур туттан билигин да олоҥхоһут тиллиэн сөбүн этэбин-кэпсиибин.

2018 с. алтынньыта. Дьокуускай к.

 

Н.М.Тарасов «Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө» олоҥхотун уратылара

Олоҥхо саха норуотун тылынан уус-уран айымньыларыттан биир саамай бастыҥнара, чулуулара, түүр-монгол тыллаах омуктар эпическэй айымньыларын уһулуччулаах көстүүтэ буолар. Кини тыла баайынан, ууһунан, кэрэтинэн киһини барытын дьиктиргэтэр. Саха олоҥхотун тылын-өһүн, сирин-дойдутун ойуулааһынынан, бухатыырдар туттар сэптэринэн, таҥнар таҥастарынан сабаҕалаан, үөрэхтээхтэр олоҥхо үөскээбит кэмин түҥ былыргы үйэлэртэн төрүттээх дииллэр.

Онон саха норуота бэйэтин олоҥхотун тыл-өс өттүнэн чочуйан, фантазиятын байытан, уобарастарын уустугурдан, ис хоһоонун тупсаран, үгүс үйэлэр усталарыгар кэҕиннэрбэккэ, баччааҥҥа диэри бүөбэйдээн аҕалбыт үтүө өҥөлөөх. Бу дьоһуннаах айымньы айааччыларынан олоҥхоһуттар буолаллар. Кинилэр үйэттэн үйэҕэ, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ биэрэн бу сүдү айымньыны куруук тупсаран чочуйан испиттэрэ. Олоҥхоһуттары, кинилэр талааннарын В.В.Илларионов анаан чинчийбитэ уонна маннык түмүккэ кэлбитэ: "… личность олонхосута – фигура многогранная, совмещающая хранителя и знатока якутской мудрости, искусного исполнителя эпических произведений, общественного и культурного деятеля" [Илларионов, С.198].

Горнай улууһа урукку үйэлэргэ аатырбыт биллэр олоҥхоһуттар уутуйан үөскээбит сирдэриттэн биирдэстэрэ буолар. Г.В. Ксенофонтов бэлиэтээбитинэн, саамай элбэх олоҥхону билэр киһинэн Маҕараска олорбут I Атамай нэһилиэгин киһитэ Петр Колесов буолар. Кини барыта 45 олоҥхону билэрэ суруллан хаалбыт. Маны таһынан В.Потапов, П. Жирков¬-Өрөөх Бүөтүр, Г.М.Тарасов, И.Я.Тарасов-Нэлэкэ Уйбаан, М.Потапова, Е.Г.Парфенов-Күүстээх Дьөгүөр, С.Г.Алексеев-Уустарабыс, Н.М.Тарасов курдук олоҥхоһуттар дьоҥҥо-сэргэҕэ бэйэлэрин талба талааннарын көрдөрөн, иһитиннэрэн ааспыттар эбит. Ол туһунан сиһилии "Саха боотурдара" серияҕа А.Е. Захарова, П.Н. Дмитриев бэлэмнээбит "Горнай олоҥхолоро" кинигэҕэ "Горнай олоҥхоһуттара уонна кинилэр үгэстэрэ" диэн киирии ыстатыйаҕа суруллубут [Захарова, Дмитриев, С.5-14]. Горнай улууһун кэнники көлүөнэ олоҥхоһуттарыттан биирдэстэрэ С.Г. Алексеев-Уустарабыс олоҕун, айар үлэтин туһунан фольклористар П.Н. Дмитриев, В.В. Илларионов кэккэ ыстатыйалары суруйбуттара.

Олоҥхоһут, норуот ырыаһыта Николай Михайлович Тарасов аата саха фольклористарын научнай эйгэлэрин иһигэр биллэр, кини олоҕо, айбыт айымньылара тоһоҕолонон ырытыллар буолбута балайда ыраатта. Кини элбэх аатырбыт олоҥхоһуттар сыдьааннарыттан төрүттээх, айылҕаттан айдарыылаах, ураты дьоҕурдаах киһи быһыытынан биллэр. Николай Михайлович араас таһымнаах тэрээһиннэргэ бэйэтин талаанын, айбыт айымньыларын толорон үгүс дьон биһирэбилин, билиниитин ылбыта.

Н.М.Тарасов биир биллэр айымньытынан «Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө» олоҥхото буолар. Саха олоҥхолорун сюжеттарын ырытан чинчийбит ученай Н.В.Емельянов бухатыырдар толорор функцияларынан көрөн үс улахан бөлөххө наардаабыта: орто дойдуну олохтооччулар, урааҥхай саханы төрүттээччилэр, айыы аймаҕын көмүскээччилэр. Манан көрөн ырыттахха, Н.М.Тарасов «Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө» олоҥхото ис хоһоонунан айыы аймаҕын көмүскээччилэр диэн бөлөххө киирсэр. Музыковед А.С.Ларионова бу олоҥхо ырыаларын матыыбын анаан үөрэппитэ уонна бу олоҥхо геройдарын ырыаларын матыыба атын улуустартан уратылааҕын бэлиэтээбитэ [Ларионова].

«Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө» олоҥхону 2006 сыллаахха Горнай улууһа төрүттэммитэ 75 сылын көрсө Бэрдьигэстээх "Үлэ күүһэ" хаһыат редакциятыгар Е.А. Семенова, С.Н. Федоров бэлэмнээн, туспа кинигэ быһыытынан таһаарбыттара [Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө]. Кинигэҕэ Николай Михайлович «Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө», «Дуулаҕа Баатыр», «Күн Эрили», «Ала Туйгун» олоҥхолоро киирбиттэр. Сыһыарыы быһыытынан хаартыскалар, олоҥхоһут туһунан ахтыылар бааллар.

«Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө» олоҥхо барыта 2014 хоһоонунан строкалартан турар. Олоҥхо сюжета сүрүн герой Нүһэр Бөҕө бииргэ төрөөбүт балтын, Күннэйэ Куону, абааһы аймаҕыттан быыһыырыгар анаммыт. Үгэс курдук, бу олоҥхо киириитигэр аан ийэ дойду айыллыытын, Орто дойду олоҕун, онно кимнээх олороллорун ураннык ойууланан бэриллибит. Нүһэр Бөҕө Орто дойдуга төрөөбүт-үөскээбит айыы бухатыыра буолар. Кини тас көрүҥэ, туттар-сэбэ-сэбиргэлэ олоҥхо бухатыырын курдук дарбатыллан ойууламмыт:

Бу киһи

Кырдьык даҕаны

Бухатыырга боҕуодьулаах,

Күүстээххэ көрүҥнээх,

Кээһиилээх окко кээмэйдээх,

Түстээх окко дьүһүннээх,

Алта былас дараҕар сарыннаах,

Үс былас өлбөйөр өттүктээх,

Биэс былас биэкэйэр бииллээх,

Быллыа тиит былчыҥнаах,

Уомах тиит уллуҥнаах,

Суллаабыт тиит сотолоох,

Хастаабыт тиит харылдаах,

Киһи киэнэ килбиэннээҕэ,

Уол оҕолоро одьунааһа буолар эбит.

Бу холобуртан көстөрүн курдук, олоҥхоһут бухатыыр төһө үрдүктээҕэр, тас көстүүтүн ордук болҕомтотун ууран, гипербола ньыматын туһанан күүстээхтик ойуулаабыт.

Сүрүн герой бииргэ төрөөбүт балтыттан ураты, Айыы Нуоҕалдьын диэн удаҕан эдьиийдээх. Кини Нүһэр Бөҕө абааһы бухатыырын кытта охсуһарыгар көмөлөһөр аналлаах. Олоҥхо төрүөтэ үгэс курдук абааһы аймахтара Орто дойду дьонугар күөнтээһиннэриттэн саҕаланар. Ол курдук, олоҥхоҕо айыы дьоно байан-тайан, үөрэн-көтөн олордохторуна, Аллараа дойду атамаана, абааһы уола Өһөх Бөлөөх Күннэйэ Куону кэргэн кэпсэтэ кэлэриттэн саҕаланар. Онтон уордайан Нүһэр Бөҕө бухатыыр геройдуу охсуһуута ойууланар. Бу олоҥхоҕо икки дьиэ кэргэн (айыы уонна абааһы) утарыта турсуута көстөр. Холобура, айыы дьоно – Ордуос Баай Тойон оҕонньор, Илгэ Баай Хотун эмээхсин үс оҕолоохтор. Онтон абааһы аймаҕын атамааннара – Дьуола Буурай Тойон, Муҥ Сыналҕан эмээхсин эмиэ үс оҕолоохтор. Бу олоҥхо ураты көстүүтүнэн буолар. Хас биирдии ыал удаҕан кыыстаахтар. Биллэрин курдук, олоҥхоҕо айыы да, абааһы да удаҕаттара өрүү инники күөҥҥэ сылдьаллар, кинилэр бухатыырдарга сүбэлиир, көмөлөһөр аналлаахтар. Бу икки утарыта турар ыал оҕолоро бэйэ-бэйэлэрин кытта охсуһаллара, айыы уонна абааһы хапсыһыылара кэпсэнэр. Ол охсуһуу түмүгэр айыы дьоно кыайыылаах тахсаллар. Олоҥхо сүрүн геройа Нүһэр Бөҕө бухатыыр абааһы бухатыырдарын кыайан-хотон, балтын Күннэйэ Куону быыһаан, Оҕо Туйгун диэн айыы бухатыырыгар кэргэн биэрэринэн олоҥхо түмүктэнэр.

Бу олоҥхоҕо халлаан түөрт илдьит бухатыырдара ойууламмыттар. Маннык бухатыырдар Нам улууһун олоҥхоһута П.П.Ядрихинскай-Бэдьээлэ «Дьырыбына Дьырылыатта» олоҥхотугар эмиэ кэпсэнэллэр. Дьырыбына Дьырылыатта олоҥхоҕо бу бухатыырдар Үрүҥ Аар Тойон уолун Үрүҥ Уолантаайы сорудаҕын толорон, Дьырыбына Дьырылыатта кыыс бухатыыры илиилэрин, атахтарын аптаах быанан баайан, тиирэ тардаллар. Онтон «Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө» олоҥхоҕо эмиэ Үрүҥ Аар Тойон сорудаҕын толорон, халлаан түөрт бухатыырдара охсуһа сылдьар дьоннору Уот Кудулу байҕал ортотугар баар охсуһар очуос хайаҕа илдьэллэр. Бу халлаан түөрт бухатыырдара сир түөрт хайысхаларын: хоту, соҕуруу, илин, арҕаа диэн өйдөбүллэрин кытта ыкса ситимнээхтэр, ону бэлиэтиир аналлаахтар.

«Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө» олоҥхо баай тыла-өһө ааҕааччыны умсугутар кыахтаах. Олоҥхо жанр быһыытынан ураты баай ойуулуур-дьүһүннүүр, тыллары дьүөрэлиир, таҥар ньымалардаах. Олоҥхо тыла өһө ылбаҕай, баай өрүттээх, ойуулуур дьүһүннүүр дэгэтэ элбэх. Араас архаическай тыллар, сиэллээх-кутуруктаах тэнийбит дьүһүйүүлэр, сомоҕо домохтор, уус-уран олук хоһооннор саталлаахтык туттуллубуттар.

Ол курдук, үгэс буолбут олук хоһооннор бу олоҥхоҕо үгүстүк туттуллубуттар:

Былыргы дьыллар

Былдьаһыктаах мындааларыгар,

Урукку дьыллар

Охсуһуулаах уорҕаларыгар,

Эргэтээҕи дьыллар

Этиһиилээх иэннэригэр …

Эбэтэр сир ийэ айыллыытын туһунан архаическай матыып ойууламмыта көстөр:

Сир ийэ хотун

Сиэрэй тииҥ

Тиҥилэҕин саҕаттан

Тэлгэнэн-тэнийэн,

Үүнэн-улаатан,

Сэттэ иилээх-саҕалаах

Сир ийэ хотун буолан

Ситэн сириэдийбит эбит,

Аҕыс иилээх-саҕалаах

Аан ийэ дойду буолан

Ананан үөскээбит эбит,

Тоҕус иилээх-саҕалаах

Тулхадыйбат туруктаах

Туруу бараан дойду буолан

Тупсан туругурбут эбит.

Бу матыып Бүлүү сүнньүн олоҥхолорун биир уратытынан буоларын А.А.Кузьмина үлэтигэр маннык суруйбута: "нами обнаружены мотивы, характерные только для вилюйской эпической традиции. Мотив сотворения Вселенной является более ранним, чем остальные" [Кузьмина, С.68]. Онон Н.М. Тарасов олоҥхотугар маннык архаическай матыыбы туттубута, бу олоҥхо атын олоҥхолору кытта ыкса алтыһыытын туоһулуур.

Олоҥхоҕо сүрүн герой Нүһэр Бөҕө олорор сирэ-уота, олоҥхо персонажтарын быһыылара-таһаалара, дьүһүннэрэ-бодолоро, бухатыырдар охсуһуулара, туттар сэптэрэ-сэбиргэллэрэ айаннара, төрөөбүт дойдуларыгар төннүүлэрин уустаан-ураннаан ойууламмыттар. Бу олуктар үйэлэр тухары чочуллан кэлбиттэр, кинилэр норуот өйүн-санаатын түмүк түгэннэрин көрдөрөллөр. Н.М.Тарасов олоҥхотугар нууччаттан киирии тыл элбэҕин бэлиэтэххэ наада. Ол курдук сорох нууччалыы тыллары бэйэтэ сахатытан саҥарбыта суруллубут: "куудараабай - кудрявый", "билиитэ - плита". Маны таһынан бу олоҥхоҕо сахалыы иһит аатын арааһа туттуллубут: сири иһит, кэриэн ымыйа, чороон айах, матааччах, удьаа хамыйах, бадаайы хамыйах, кытыйа, буор күөс, чабычах, саар ыаҕас. Бу олоҥхону этнографическай, культурологическай о.д.а. да атын хабааннаах чинчийиилэри ыытарга тоҕоостоох буолара саарбахтаммат.

Түмүктээн эттэххэ, Н.М. Тарасов «Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө» олоҥхото үгэс буолбут олоҥхолор сюжеттарыгар, матыыптарыгар сөп түбэһэр, айыы уонна абааһы уҕараабат охсуһууларын толору арыйар эпическэй айымньы буолар. Николай Михайлович Тарасов дьиҥ чахчы сахалыы уус-уран тыл бары дэгэтин толору иҥэринэн, айар ньыма үрдүк талаанын баһылаабыт олоҥхоһут буолан, бу толорон хаалларбыт олоҥхото Горнай олоҥхолорун биир бастыҥ көстүүтүнэн буолар.

Туһаныллыбыт литература:

1. Горнай олоҥхолоро. Олоҥхолор / Россия наукаларын академиятын уо.д.а. (бэчээккэ бэлэмнээтилэр А.Е.Захарова, П.Н.Дмитриев. Эпп. Ред. Н.А.Алексеев). – Дьокуускай, Бичик. 2010. – 304 с. – (“Саха боотурдара”: 21 т. Т.8.)

2. Емельянов Н.В. Сюжеты якутских олонхо. – М.: Наука, 1980. – 375 с.

3. Илларионов В.В. Эпическое наследие народа саха. – Новосибирск. Наука, 2016.-344 с.

4. Кузьмина А.А. Олонхо Вилюйского региона: бытование, сюжетно-композиционная структура, образы. Новосибирск: Наука, 160 с.

5. Ларионова, А.С. Напевы якутского героического эпоса олонхо: текстология и символические аспекты. Саарбрюккен (Германия): LAPLAMBERT АсаdemicPublishing, 178 с.

6. Тарасов Н.М. Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө. Олоҥхолор / С.Н. Федоров. – “Үлэ күүһэ” хаһыат редакцията ГУ, 2006.-88с.

Данилова Анна Николаевна,
филологическай наука кандидата,ГЧуоААХНПИ научнай үлэһитэ, danilova.aanchyk@yandex.ru

 

Олоҕум кэрэ-бэлиэ түгэннэрэ

Ньукулай Мэхээйлэбис Тарасов туһунан санаан ааһыахпын баҕарабын. Бүлүү диэки айаннаан иһэн, Аһымаҕа сааһыран баран биллибит олоҥхоһут туһунан аргыстарбар өрүү кэпсээччибин.

Билигин баара буоллар, 90-чалаах кырдьаҕас буолуо этэ. Барахсан урукку кэм кырдьаҕастарын санатан кылгас кэмҥэ биһигини үөрдээри көстөн ааспыт эбит дии саныыбын. Аан бастаан Ньукулай Мэхээйлэбиһи национальнай бибилэтиэкэ аактабай саалатыгар ханан да быыһа суох симиллибит, кинини истээри тоҕуоруспут дьон иннигэр олорон эрэн олоҥхолуурун истибитим. Ол күн Саха сирин "чөмчөкөлөрө" бары мустубут этилэр. Оо, хайдах курдук олоҥхо киэҥ киэлитигэр "иилэ" тардан илдьибитэй, олоҥхоһут өр "куудуйан" сылдьыбыта биллибитэ.

Дьон тарҕаһаары туран, бэйэ-бэйэлэрин кытта кэпсэтэллэрин иһиттэххэ, "ити кини ханна сылдьбытай, Аһыма чугас ээ" дэһэр саҥалара иһиллэрэ. Талааннаах олоҥхоһут этэ. Онтон үлэм сүнньүнэн кэлин араас таһымнаах фестивалларга, конферециялар практическай чаастарыгар алтыспыппыт аҕай. Ону барытын олоҕум кэрэ-бэлиэ түгэннэринэн ааҕабын.

Ньукулай майгытынан былыргылыы укулааттаах дии саныырым, хайдах эрэ сэрэнэн бүтэҥи куолаһынан чугас эргиннээҕи солуну кэпсии олороро бу баар курдук, онтон дьэ олоҥхолоон бардаҕына бүтэҥи куолас көхсүн иһигэр күһүгүрээн–намтаан кэлэ-кэлэ иһиллэрэ, тойугун да, сэһэнин-тэппэнин да, киһини умсугутардыы толороро. Сайынын саха киһи сиэринэн оттоон, күһүөрү муҥхатын бэрийэн, бэлэмниирэ. Бу аҕыйах сылтан бэттэх илим дэлэйдэ, дьэ урут нэһилиэк "тутаах оҕонньотторо" илими кимиэхэ да этиттэрбэккэ, бэйэлэрэ бэрийэллэрэ.

Гуманитарнай чинчийэр институт учуонай кыргыттарын кытта Ньукулай Михээйлэбиһи наһаа чугас киһибитин булбуттуу, таптаан харыстаан илдьэ сылдьыбыппыт, онтон эмискэ "суох" буолан хаалта, олоҕо арыый уустук буолан түргэтээбитэ диэн хомойобун. "Олоҥхо кэмэ бүттэ" диэн мээрэй быһан эрдэхтэринэ, Ньукулай Мэхээйлэбис Тарааһап олоҥхону уһун тыыннаары, "манныктар этэ, олоҥхоһуттар" - диэн көрдөрөн ааспыт өлбөт-сүппэт үйэлээбиттэртэн биирдэстэрэ буолар.

Тус бэйэм хаһан да, кинини умнуом суоҕа.

СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ Сысолятина З.Г.
Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан норуоттар доҕордоһууларын дьиэтин,
СР норуоттарын култуурнай нэһилиэстибэлэрин Киинин үлэһитэ

 

Олоҥхо тыыннаах эйгэтин биһиэхэ аҕалбыта

Ураанхай саха олоҕун историята атыйахтаах аймалҕаннаах, быста–быста салҕаныыны сэргэ үгүс үтүө кэрдиис кэмнэрдээх. Норуоппут туох баар үтүөҕэ тардыһар ыра санаата, кэрэҕэ дьулуһуута, бүтүн историята уонна аан дойдуну анаарыыта өбүгэлэрбит хаалларбыт улуу нэһилиэстибэлэригэр – олоҥхоҕо түмүллүбүтэ. Ааһан эрэр 2013 сыл ураанхай омук улуу айымньыта-олоҥхоҕо туһуламмыт үлэ историятыгар өссө биир үтүө сонуну, үйэлээх үлэни бэлэхтээтэ. Ол курдук, төрөөбүт норуотун көҥүлүн, кини барҕара сайдарын туһугар олоҕун анаабыт, норуоппут тапталын тыыннааҕар ылыан ылбыт саха саарына, чулуу уола – Саха АССР ревкомун уустук кэмҥэ салайбыт саха омук национальнай лидерэ, уһулуччулаах общественнай-политическай уонна государственнай деятель, талааннаах, бөлөһүөк суруйааччы, саха литературатын тема, форма өттүнэн аан дойду классическай литературатыгар киллэрээччи, саҥа таһымҥа таһаарааччы, саха сирин суруйааччыларын союһун бастакы бэрэссэдээтэлэ, чинчийээччи, сахалартан бастакынан лингвистическай наука кандидата, Тыл, культура институтун тэрийээччи уонна салайааччы П.А.Ойуунускай төрөөбүтэ 120 сылын көрсө, улуу убайбыт “Дьулуруйар Ньургун Боотур”, отутус сылларга олоҥхону, бэл бэйэбит дьоммут тимирдэ сатаабыттарын, дьүккүөрдээхтик утарылаһан, туруулаһан, онтон абатыран, отут суол олоҥхоттон таҥан оҥорбут улууканнаах олоҥхото английскайдыы тылбаастанан таҕыста. Бу уонча сыл устата үлэлэммит, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ иһинэн олоҥхону научнай-чинчийэр институт омук тылын факультетын преподавателлэрин бөлөҕүн сыралаах үлэлэрин түмүгэ буолар. Бэрт сотору кэминэн, ахсынньы 2 күнүгэр Великобритания киин куоратыгар Лондоҥҥа бу олоҥхо 600 страницалаах толору тиэкиһин тылбаастаныытын үөрүүлээх презентацията ыытыллыахтаах. Бу 2800 тираһынан бэчээттэммит саха норуотун чулуу айымньытын, издательство аан дойду 30 экземпляры эбии бэчээттээн аан дойду ырыынагар таһаарара билиннэ. Онон олоҥхобут аан дойдуга тахсар, эпоһы сэҥээрээччилэригэр тарҕанар бастакы улахан хардыыта саҕаланна диэн толору киэн тутта этиэхпитин сөп.

Олоҥхобут аан дойдуга тахсар олуга охсуллуоҕуттан, ол эбэтэр, 2005 сыл сэтинньи 25 күнүгэр Франция киин куоратыгар Парижка, аан дойдутааҕы ЮНЕСКО тэрилтэтэ киһи-аймах тылынан уус-уран уонна культура материальнайа суох уһулуччулаах көрүҥнэрин быһаарар көрүүтүгэр (шедевры устного и нематериального наследия человечества) саха норуотун историятын, олоҕун-дьаһаҕын, культуратын кэрэһитэ, киэн туттар тылынан уус- уран айымньыта, үйэлэр түгэхтэриттэн уос номоҕо буолан, күн бүгүн кэлбит олоҥхобут киһи-аймах чулууттан чулуу айымньытынан биллэриллибит өрөгөйдөөх күнүттэн ыла номнуо 8 сыл ааһа оҕуста. Ити кэмтэн ыла Олоҥхо аан дойду өйөбүлүн ылан, бу чулуу айымньыбытын үйэтитиигэ уон сыллаах государственнай программа ылыллан, республикабытыгар олоҥхону сөргүтэр, чинчийэр, үйэтитэр, саба быраҕан анаарар буоллахха, улуус ахсын Олоҥхо дьиэлэрэ, сылын ахсын тэриллэр Олоҥхо ыһыахтара, Олоҥхо института, Олоҥхо театра, олоҥхоҕо, олоҥхоһуттарга аналлаах араас таһымнаах тэрээһиннэр фестиваллар – барыта ону бигэргэтэллэр. Олоҥхо информационнай тиһигэ тэриллэн, архивациялыыр үлэ саҕаланна. Урукку кэмнэргэ өйөбүл да, өйдөбүл да суоҕуттан, архыыпка, фондаҕа “ученайдар ааҕар, үөрэтэр” эрэ үлэлэрэ буолан, хас эмэ уонунан сылларга хараллан сыппыт олоҥхо рукописьтарыттан олоҥхоҕо, олоҥхоһуттарга туһааннаах бэлиэ түгэннэргэ олоҕуран, республикатааҕы Олоҥхо ассоциация “Саха боотурдара”, олоҥхо научнай-чинчийэр института “Саха олоҥхото” сериялар нөҥүө, ону таһынан улуустар тус үбүлээһиннэринэн балай да айымньы кинигэ буолан ааҕааччы киэн эйгэтигэр таҕыстылар. Олоҥхо педагогикатыгар анаммыт, оҕону иитэр-үөрэтэр сыаллаах үөрэх пособиелара ситимнээхтик бэчээттэниилэрэ олоҥхону үйэтитиигэ, тарҕатыыга, кэлэр көлүөнэҕэ тиэрдиигэ дириҥ суолталаах үлэ барарын кэрэһэлиир. Ону тэҥэ, олоҥхону наука хараҕынан чинчийэр, былааннаах, дириҥ хорутуулаах үлэ чэрчитинэн, үөрэх кыһалара, научнай-чинчийэр институттар көҕүлээһиннэринэн, Олоҥхо эпос быһыытынан олохтоохтук үөрэтиллибэккэ турар аһаҕас, норуоппутугар олус суолталаах суолу көрдөөн буларга, тэлэргэ анаммыт араас таһымнаах научнай конференциялар ыытыллаллар, олоҥхону аан дойду таһымыгар таһаарарга үктэллэр уурулуннулар. Ол курдук, олоҥхо аан дойду билиниитин ылыахтаах биир суола – тылбаас буолар. Холобур, финскэй “Калевала” 65 араас омук тылыгар тылбаастанан, аан дойду барыта билэр. Онтон саха олоҥхото билиҥҥитэ французтуу, немецтии, туроктыы, испанскайдыы, корейдыы, кытайдыы, дьоппуоннуу тылларга тылбаастанан тураллар. Онон биһиги олоҥхобутун аан дойдуга таһаарарга өссө да киэҥ күүстээх үлэ барара ирдэнэр. Манна даҕатан эттэххэ, бу күннэргэ Бишкек куоракка “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхону кыргыз тылыгар тылбаастааһыҥҥа аналлаах мунньах ыытыллаары турар. Тылбааһы таһынан олоҥхону чинчийиигэ ыытыллар үлэ иккис сүрүн хайысхатыгар – айымньыбытын атын омук эпостарын кытта тэҥнээн үөрэтиигэ Олоҥхо институтун иилээһининэн уонна Гуманитарнай чинчийэр институкка Россия араас регионнарын, омук дойдуларын эпосоведтарын кытта былааннаах, сибээстээх үлэ бара турар.

Өссө биир үтүө сонунунан, соторутааҕыта, Покровскай куоракка ыытыллыбыт республикатааҕы Олоҥхо ассоциация общественнай тэрилтэ президиумун көһө сылдьар мунньаҕын кыттыылаахтара СР Национальнай тэрийэр комитетыгар (А.Н.Жирков), республикатааҕы Олоҥхо Ассоциация Президиумугар (Ф.В.Габышева) аадырыстаах, олоҥхо киһи-аймах чулуу айымньытын, шедевр быһыытынан ураты үрдүктүк сыаналанарын учуоттаан, кэлэр көлүөнэҕэ утум салҕанарын итиэннэ олоҥхону тарҕатыыга, сайыннарыыга, норуоттар икки ардыларынааҕы сибээстэр бөҕөргүүллэрин туһугар, республика общественноһын аатыттан, Олоҥхоҕо аналлаах иккис уон сылы биллэрэргэ, итиэннэ, 2016 – 2025 сс. олоҥхоҕо государственнай сыаллаах программаны салгыы оҥорорго диэн СР Президенигэр, СР Правительствотыгар этии киллэрэллэриигэр ис хоһоонноох уураах ылылынна.

Онон, элбэх норуоттар историяларын уҥуордаабыт, тыыннаах ордон, чөл хаалбыт, инникитин силигилии сайдыыга уонна чэчирээһиннэ эрэлин сүтэрбэтэх ураанхай саха омук туһунан атын норуоттар билиилэрэ – көрүүлэрэ, айымньыбыт улуу күүһүн уонна культурнай кыаҕын өйдөөһүннэригэр уонна биллэн турар, бэйэбит өттүбүтүттэн слгыы үөрэтэр, чинчийэр, тарҕатар кыахпыт кэнииригэр, бөҕөргүүрүгэр өссө эбии күүс-кыах уонна кэм-бириэмэ биэриэ этэ дии саныыбыт.

Аҕыс сыл анараа өттүнээҕи, ол эбэтэр Олоҥхобут аан дойду өйөбүлүн ыларга түһэриллибит сайаапка бырайыак үлэтин чэрчитинэн ааҕан таһаарыы түмүгүнэн, Саха сирин араас улуустарыгар 17-с үйэттэн саҕалаан бүгүҥҥү күҥҥэ диэри 700-тэн тахса олоҥхоһут олорон, этэн-тыынан ааспыта биллэр эбит буоллаҕына, итинтэн 20-тэн тахсата Горнай улууһугар төрөөбүт-үөскээбит, айбыт-туппут дьон, испииһэк өссө да толорута суох.

Улууспутугар олоҥхо тыыннаах эйгэтэ эймэһийэ сатыылаабыт сиринэн, биллэн турар, күөх Сиинэ тардыыта – Солоҕоон сирэ-уота буолар. Бу ытык сир республикаҕа уон биллэр олоҥхоһуту үөскэппитэ, үүннэрбитэ, онтон бу талба талаан дьонтон 7-тэ – Тарасовтар буолаллар. Бу биир аҕа ууһуттан тэнийбит уран тыллаах ураты талааннаах, удьуор олоҥхоһут Тарасовтар олоҥхолорун 1941 с. оччотооҕу тыл, литература, история институтун салайбыт саха литературатын төрдө фольклор, ордук чуолаан, олоҥхо буоларын хайа да кэмҥэ өрө туппут саха чулуу уола П.А.Ойуунускай сорудаҕынан, поэт Пантелеймон Тулааһынап улуус киинигэр Бэрдьигэстээххэ кэлэн, 15-тээҕиттэн олоҥхолуур Тэккээнэй уола – Тарасов Григорий Михайловичтан “Мүгүлү Бөҕө”, “Дарда Буурай тойон, Даара Дархан хотун”, “Аҕыс айыы сиэнэ Алтан саар Бухатыыр уонна Хара Мэкирдээн” диэн үс олоҥхону, Тарасов Иван Яковлевич-Кырдьаҕас Бассабыыктан (1892 с. т.) “Ала Туйгун Бухатыыр”, маны таһынан эмиэ 15 сааһыттан олоҥхолообут, олоҥхоһут абаҕалаах, таайдаах Захаров Николай Михайлович-Холуодьастан (1882 с. т.) “Кэҥэли Хаадыыт Бухатыыр” олоҥхолорун суруйан олоҥхоһуттарбытын үйэтитиигэ улахан саҕалааһыны оҥорбута. Биһиги, Горнайдар үрдүк үөрүүбүтүгэр, 2010 с. Бэрдигэстээххэ Олоҥхо ыһыаҕын тэрийэр үлэлэр чэрчилэринэн, бу үс олоҥхоһуттарбыт ити эппит-тыыммыт олоҥхолоро 70-ча сыл буолан баран, Саха боотурдара серияҕа “Горнай олоҥхолоро” диэн ааттанан, кинигэ буолан бар дьоммутугар сүҥкэн бэлэх буолбута, талба талааннаах ытык дьоммут айымньылара үйэлэргэ үйэтийэн, кэнчээри ыччакка иһиллиэ, тиийиэ турдаҕа.

Республикаҕа 20-с үйэҕэ киэҥник биллибит эмиэ Солоҕонтон төрүттээх олоҥхоһут, дэгиттэр уус, отоһут, улуу муҥхаһыт Семен Григорьевич Алексеев–Уустарабыстан 1988 с. фольклорист П.Н.Дмитриев “Дьэбириэлдьин Бэргэн” диэн 3152 строкалаах тэттик олоҥхотун магнитофоҥҥа устан, сурукка түһэрбитин, фольклорист бэйэтэ бэчээккэ бэлэмнээн, улууспут дьаһалтата үбүлээһининэн, эмиэ 2010 с. кинигэ буолан тахсыыта, үөрүүбүтүн өссө үрдэппитэ.

Оттон, 21-с үйэҕэ бу кытыы, үрэх баһа сир олоҥхоһут Тарааһаптар испииһэктэригэр 8-с олоҥхоһуту, Маалтааны нэһилиэгин Тоҥуулааҕар олохтоох ырыаны-тойугу өрө туппут, эмиэ устар ууну сомоҕолуур уран тыллаах олоҥхоһут дьонноох Потаповтартан тымыр-сыдьаан тардыылаах, биһиги кэммитигэр олоҥхо тыыннаах үгэһин илдьэ кэлбит бүтэһик олоҥхоһуппутун, республикаҕа үрдүк билиниини ылбыт биир дойдулаахпытын Николай Михайлович Тарасовы бэлэхтээбитэ. Солоҕон нэһилиэгин историята кэрэһэлииринэн, 2-с Солоҕон нэһилиэгин төрүттээбит Солоҕоон уола Тараас Андреев биэс уоллааҕыттан иккис уола Өлөксөй – Алексеевтар аҕа ууһун төрүттээбит киһи быһыытынан биллэр. Алексеевтар аҕа ууһуттан төрүттээх Мэхээлэни Тарасов Иван Яковлевич – Нэлэкэ Уйбаан иитэ ылбыт уонна бэйэтин араспаанньатын биэрбит. Мэхээлэ Тарасов улаатан, Маалтааны нэһилэгин Тоҥуулаах диэн сиргэ баран, Потаповтар диэн эмиэ халыҥ аймах, ырыаһыт, тойуксут, олоҥхоһут дьон кыыһын Кэтириинэни кэргэн ылан, Муоһааны алааска олохсуйаллар. Кинилэр дьиэ кэргэннэригэр 1928 с. Николай Михайлович үһүс оҕонон күн сирин көрөр. Ийэтэ Кэтириис олус кэрэ куоластааҕа эбитэ үһү. Ньукулайтан аҕыс сыл аҕа эдьиийэ Маарыйа үчүгэйдик ыллыыра уонна оһуохай тылын таһаарааччынан биллибитэ. Маалтааныга, Тонуулаахха, Н.М.Тарасов ийэтинэн эһэтэ Бырыкы Ыстапаан бииргэ төрөөбүттэр Мэхээлэ (Ыдаҕар), Ньукулай (Бүрүүкэ) Потаповтар бары да саха олоҥхотун, ырыатын-тойугун өрө туппут дьон этилэр. Таайдара Ньукулай (Мачыыт), Баһылай (Мэскэй), эдьиийэ Маарыйа бастыҥ олоҥхоһуттарынан аатыраллара. Онон Ньукулай кыра оҕо сааһыттан норуот ырыатыгар-тойугар биһиктэнэн улааппыта, уус-уран тыл күүһүгэр уһуйуллубута. Кинилэртэн В.М.Потапов “Эр соҕотох”, “Күөнэ көҕөччөр аттаах Күн Дьөһүөлдьүн бухатыыр”, “Бүгүстээн Бөҕө”, “Эрийии көмүс былчыҥнаах Көмүс Кыыртай бухатыыр” диэн олоҥхолордооҕун туһунан ахтыылар кэрэһэлииллэр. 1956 с. Тыл, литература, история институтуттан В.Г.Сивцев Василий Михайловичтан “Отой босхоҥ” диэн олоҥхоттон быһа тардыыны уһулбута архыыпка хараллан сытар.

Николай Михайлович олус көрсүө, сымнаҕас майгылаах, аргыый наллаан саҥарар эгэлгэ сэһэннээх, сэргэх кырдьаҕас этэ. Булт көрүҥүттэн балыктыырын, муҥхалыырын сөбүлүүрэ. Аһымаҕа биир да муҥха Ньукулайа суох ааспат этэ, аал уотун аһатан, алҕаан, сиэри-туому ситэрэн-толорон дьон санаатын көтөҕөрө, Байанай да мичийэрэ үгүс буолааччы диэн бииргэ сылдьар доҕотторо ахталлара. Ньукулай олохтоох библиотекаҕа элбэхтик сылдьара, уус-уран литератураны, олоҥхолору тартаран туран ааҕара, сурунар, бэлиэтэнэр эбит этэ.

Өссө 90-с сылларга Николай Михайлович нэһилиэгэр, улууска ыытыллар куонкурустарга, фестивалларга кыттан лауреат, бастыҥ оһуохай тылын таһаарааччы ааттарын ылара. 1996 с. “Күн Эрили” диэн бастакы олоҥхотун толорор. 1999 с. Дьокуускайга Гуманитарнай чинчийэр институкка бастакы олоҥхо киэһэтэ буолар. Бу олоҥхото “Солли Тутти” студияҕа уһуллар. Эмиэ ити сыл “Нохтолоох сүрэхтэн ноо буолуохтун!” диэн юбилейдаах киэһэтигэр “Күн Эрили” олоҥхото Аһыма нэһилиэгин олохтоохторун күүһүнэн кинигэ буолан күн сирин көрөр. С.А.Зверев-Кыыл Уола төрөөбүтэ 100 сылыгар аналлаах тэрээһиннэр чэрчилэринэн Бүлүү, Үөһээ Бүлүү улуустарынан сылдьан олоҥхотун иһитиннэрбитэ. 2000 сыл Николай Михайлович олоҕор үгүс умнуллубат, долгутуулаах түгэннэри бэлэхтээбитэ. Олоҥхо аан дойду Шедеврин испииһэгэр киирэн сөптөөх айымньы буоларын, ону өйөөн, үйэтитэр сорук 2000 сыл Дьокуускай куоракка “Олоҥхо – аан дойду норуоттарын эпическэй айымньыларын ситимигэр” диэн олоҥхо үөскээбитэ 1250 сылыгар аналлаах аан дойдутааҕы симпозиум резолюциятыгар киирбитэ. Бу сүдү суолталаах, кэскиллээх тэрээһиҥҥэ биһиги Ньукулайбыт “Дуулаҕа Боотур” диэн олоҥхотун икки чаас устата толорон, олоҥхо – ураанхай саха омук түн былыргыттан үйэлэрин уҥуордаан илдьэ дьиҥ чахчы чулуу айымньыта, олоҕун-дьаһаҕын, культуратын, тылын, итэҕэлин кэрэһитэ буоларын, кэм-кэрдии сүүрээнигэр, сайдыы дьалхаанныгар симэлийбэккэ, кэлэр кэнчээри ыччакка суолтата, тыла-өһө үйэтитиллиэхтээҕин, онуоха аан дойду өйөбүлүн ылыахтааҕын толору итэҕэппит суолталаах. Николай Михайловичка “Ийэ олоҥхоһут” аата иҥэриллэр.

2001 сыл күһүнүгэр “Российскай федерация Сибиир регионугар культураны уонна фольклору үйэтитии” диэн ЮНЕСКО семинарыгар ыҥырыллан кыттар. Ити сылга Дьокуускайга эпоһы толорооччулар аан дойдутааҕы фестивалларыгар олоҥхону толорууга маастар-кылаас биэрэр. СР Президенин М.Е. Николаев Грамотатынан, кыһыл көмүс чаһынан наҕараадаланар.

Н.М. Тарасов уопсайа биэс олоҥхолооҕо. 2006 с. улуустааҕы “Үлэ күүһэ” хаһыат (ред. Алексеев В.И.) редакциятыгар 4 олоҥхотун, араас кэмҥэ толорбут ырыаларын, тойуктарын түмэн, дьоһун хомуурунньук оҥорон таһаарбыта махталлаах. Бэрдьигэстээхтээҕи народнай театр (реж. Мартынова Е.И) “Күн Эрили” олоҥхону Саха театрын сценатыгар уонна Туймаада ыһыаҕар туруорбута.

Ньукулай олоҥхолорун тыла-өһө олус баай, ордук сири-дойдуну, айылҕаны ойуулаан-дьүһүннээн, уустаан-ураннаан тыл бары кэрэ кырааскатын туттан, хааһахтан хостуур кэриэтэ кутар. Киин улуус олоҥхоһуттарын толорор үгэстэрин сүһэ сылдьар Н.М.Тарасов айымньылара наука үлэһиттэрин, учуонайдар билиниилэрин ылар, интэриэһиргэтэр.

2000 с. научнай салайааччыбынан ф.н.д., профессор В.В.Илларионовтыын уонна Япония Тиба университетын доктора Ямасита Мунэхисаны кытта үһүө буолан Аһымаҕа кэлэн, Н.М.Тарасов “Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө” олоҥхотун толоруутун сурукка түһэрэн, бэчээккэ бэлэмнээн, Японияҕа ыыппытым кэннэ, кыһыныгар Николай Михайлович олоҥхотун бастакы чааһа дьоппуон тылыгар тылбаастанан, кинигэ буолан тахсан, атын омук эпостарын кытта тэҥнии тутуллубута.

Хомойуох иһин, Николай Михайлович олоҥхотун тылбааһын кинигэтин көрбөккө, 2002 с. биһиги кэккэбититтэн олус соһуччутук, кырдьыга баара, өссө хас да сыл барыа, сылдьыа, айыа-тутуо дии саныырбыт. Олоҥхо киһи-аймах чулуу айымньыларын испииһэгэр киирэн, аан дойду өйөбүлүн ылар өрөгөйдөөх кэмигэр баара буоллар төһө эрэ үөрүө этэ...

Норуокка биллэр-көстөр суолу хаалларбыт талааннаах дьоммут сырдык ааттарын, айбыт-туппут үлэлэрин үйэтитэр ытык иэспит буоларын өйдөөн, 2007 с. Н.М.Тарасов “Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө” олоҥхотугар олоҕуран, “Олоҥхо – как шедевр устного и нематериального творчества человечества” диэн Россиятааҕы гуманитарнай научнай фонда Гранын ылан, 3 сыллаах үлэ түмүгүнэн олоҥхоһут олоҕун, айымньыларын чинчийэр ис хоһоонноох аудио-диск тахсыбыта.

Түмүкпэр, бииргэ алтыһан үлэлээбит аҕа саастаах үтүө сүбэһитим, ыраас санаалаах, сырдык, кэрэ киһи, норуот ырыаһыта, ийэ олоҥхоһут Н.М. Тарасов олоҥхо барахсан эймэһийэ сатыылаабыт, үгүстэри кэрэхсиппит ол хаарыан бэйэлээх кэрэкэ кэмнэриттэн тыыннаах ситими биһиги кэммитигэр илдьэ кэлбит, ураанхай саха улаҕата биллибэт талба талаанын, мындыр, бөлүһүөк өйүн, тылын күүһүн итэҕэппит, олоҥхо барахсан чахчы да саха норуотун чулуу айымньытын быһыытынан ааҕыллыан сөптөөҕүн, итиэннэ аан дойду билиниитин, өйөбүлүн ыларыгар бүтэһик үктэли уурбут умнуллубат үтүөлээх саха киэнэ үтүөтэ, көнө сүрүннээх киһи киэнэ кэрэмэһэ этэ диэн сыаналыыбын. Онон, кэлэр көлөүнэҕэ туһулаан этиэм этэ – Николай Михайлович айбыт олоҥхолоругар болҕомтону ууран, онон далаһаланан атын да тыл уустарын айымньыларын ааҕан, хасыһан, саха буолар кистэлэҥин таайыҥ, арыйыҥ диэн. Элбэхтэ ааҕыҥ, саха тылын баайын сомсуҥ, оччоҕо эрэ күүһүрүөхпүт. Норуот күүһэ – өйүгэр, өйүн күүһэ – тылыгар диэн учууталбыт, уһуйааччыбыт В.Н.Протодьяконов олус күүскэ, уот харахха этэн турар. Тыл – аҕыйыа суохтаах. Биһиэхэ, нэһилиэкпитигэр да, улууспутугар да үөрэх системата күүстээх, хаачыстыбатын көрдөрүүтэ үрдүк, ол эрэн тыл – аҕыйах. Бу бүгүҥҥү күҥҥэ, сайдыы дьалхааныгар оҕустаран, төрүт өй-санаа симэлийэр, дириҥ силистээх баай культурабыт, үйэлээх сыаннастарбыт күөмчүлэнэр, умнулла быһыытыйан эрэр былдьаһыктаах кэмнэригэр омук быһыытынан уратыбытын туоһулуур тылынан уус-уран чулуу айымньыбыт кээмэйиттэн, таһымыттан тутулуга суох иитэр, үөрэтэр, тыын биэрэр суолтата олоҥхоҕо бэйэтигэр этиллэр түгэҕэ биллибэт байҕаллыы дириҥин хас биирдиибит өйдөөн, хайа да өттүттэн өссө ордук сытайан сыаналаныахтаах, тутулуга, хааччаҕа суох тарҕаныахтаах. Оччотугар эрэ кэнэҕэс кэлэр кэнчээри ыччаппытыгар ол кэрэ эйгэни тиэрдиэ, төрүт тыын угуттан иитиллиэ, олоҥхо тыыннаах ситимэ быстыбатын ситиһиэ этибит...

Елена Леонтьева,
Дьокуускай к. культураҕа уонна дух. культураҕа управлениетын “Арчы дьиэтин ” методиһа.
Сэтинньи, 2013 с.

 

Николай Михайлович дьиэ кэргэнэ

Николай Михайлович Тарасов 1928 с. ахсынньы 19 күнүгэр Горнай улууһун Маалтааны нэһилиэгэр төрөөбүтэ, сэрии иннинэ Тарасовтар Хаҥаласка Кытыл Дьура диэн сиргэ көспүттэрэ. Сэрии буолан оскуолаҕа үс эрэ сыл үөрэммитэ. 14 сааһыттан Леспромхозка үлэлиир. 1953 с. Намҥа үлэлии сылдьан Мария Даниловна Бугаевалыын ыал буолан биэс оҕоломмуттара. Аһыма бөһүөлэгэр олорор эдьиийэ М.Д.Дьяконоваҕа 1968 сыллаахха көһөн кэлэн олохсуйбуттара. Биэс оҕолоро улаатан оскуолаҕа үөрэнэн, ыал буолан билигин сиэннэр, хос сиэннэр Николай Михайлович аатын ааттаталлар олоҕун салгыыллар.

Улахан кыыс Тарасова Зинаида Николаевна билигин биэнсийэлээх, быраатын кытта бииргэ олорор.

Иккис кыыс Павлова Лидия Николаевна икки оҕолоох. Кыыһа Семенова Ольга Ивановна Дьокуускай куорат оскуолатыгар английскай тыл учуутала. Ольга барыга барытыгар көхтөөх ыччат. Норуот үөрэҕириитин уонна РФ наукаларын профсоюһун рескомун ыччат сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы. Кини Уһук Илиҥҥи «Саха Селигер-2014» форум Гранын хаһаайката «Бастыҥ кылаас салайааччыта-2016» куораттааҕы профессиональнай күрэс кыайыылааҕа, «СР ыччатын политикатын туйгуна» диэн бэлиэ хаһаайката. Ольга кэргэнэ Дмитрийдыын үс уол оҕолоохтор. Улахан уоллара Богдан 9 кылаас үөрэнээччитэ. Араас таһымнаах олимпиадалар кыайыылааҕа. «Кванториум» диэн республиканскай оҕо технопаркатын курсун бүтэрбит. Үөрэххэ ситиһиилэрин уонна оскуола олоҕор көхтөөхтүк кыттыыларын иһин «Артек» лааҕырга путевканан наҕараадаламмыта. Орто уол Дамир төрдүс кылаас үөрэнээччитэ, нуучча уонна омук тылларыгар аан дойдутааҕы олимпиада кыайыылааҕа, араас айар куонкурстарга ситиһиилээхтик кыттар. Кыра уол Коля оҕо саадын иитиллээччитэ «Беби шлягер-2016» оҕолорго айар куонкурус кыттыылааҕа. Семеновтар иллээх-эйэлээх, барыга барытыгар көхтөөх дьиэ кэргэн.

Светлана Николаевна кэргэнэ Иванов Руслан Васильевичтыын Бэрдьигэстээххэ олороллор, түөрт оҕолоохтор. Руслан Васильевич "Алмазэргиэн" бааҥҥа харабыл, Светлана Николаевна Бэрдьигэстээх сэлиэнньэтигэр почтальонунан үтүө суобастаахтык үлэлиир.

Улахан оҕолоро - Иванов Николай Русланович ПАО «ЯТЭК» тэрилтэтигэр үлэлиир. Нефть уонна гаас скважиналарын оператора. Кыһыл Сыырга олороллор. Учуутал идэлээх кэргэннээх. Икки оҕолоохтор.

Улахан кыыс Боятанова Сардана Руслановна МБДОУ «Ромашка» оҕо саадыгар иитээччи. Кэргэнэ Боятанов Гаврил Николаевич УФСИН прапорщига. Икки оҕолоохтор, Дьокуускай куоракка олороллор.

Орто кыыс Осипова Дайаана Руслановна ХИФУ педагогическай институтун ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ уонна кэргэнин дойдутугар Маалтааны нэһилиэгэр «Мичээр» оҕо саадыгар иитээччинэн үлэлээбитэ. 2018 сыллаахха «Сыл иитээччитэ-2018» күрэскэ кыттан «За креативность и творчество» диэн анал ааты ылбыта. Кэргэнэ Осипов Ньургун Русланович тыа хаһаайыстыбатын техникумун бүтэрэн охотовед идэлээх. Эдэр ыал биир оҕолоохтор, быйыл Дьокуускайга көстүлэр.

Кыра кыыс Николаева Нарыйа Валерьевна АГИКИ-ны кыһыл дипломунан бүтэрбитэ. Кэргэнин Николаев Евгений Федоровиһы кытта бииргэ үөрэмиттэрэ, иккиэн режиссер идэлээхтэр. Билигин Аммаҕа олороллор, биир оҕолоохтор. Нарыйа эһээтин утумнаан олоҥхону толорооччу быһыытынан биллэр, «Утуму салҕааччы» анал аат хаһаайката, хас да фестиваллар лауреаттара.

Владислав кэргэнэ Мирославалыын Коля Тарасов диэн үһүс кылааска үөрэнэр уол оҕолоохтор.

 

Аҕабыт талааныгар сүгүрүйэбит

Төрөппүттэрим Мария Даниловна уонна Николай Михайлович Тарасовтар саха ыалын сиэринэн Аһымаҕа дьиэ-уот туттан, биэс оҕолорун бүөбэйдээн, сопхуос үлэтигэр үтүө суобастаахтык үлэлээн, аһаан олорбуттара. Кэтэх хаһаайыстыбаларын кырдьыахтарыгар диэри эспэккэ, биһиэхэ оҕолоругар, сиэннэригэр көмөлөһөн иитэ сатаабыттара.

Дьонум Намҥа 1953 с. ыал буолбуттара. Иккиэн кыра саастарыттан тулаайах хаалан, дьоҥҥо иитиллибиттэр. Онон оҕо саастарыттан эрэйи-муҥу көрөн улааппыттара. Сэрии, сут дьылы эттэринэн-хааннарынан билбиттэрэ.

Төрөппүттэрим сүрдээх сэмэй, көнө сүрүннээх дьон этилэр. Биһигини кыра эрдэхпититтэн үлэҕэ сыһыаран улаатыннарбыттара. Сайын ийэбитинээн оттуурбут. Ийэм биһигини көмөлөһүннэрэн отун кэбиһэн, көрүөтүн көрүөлээн кэбиһэр. Сайыны быһа ньирэйдэрбит отун сүгэн таһарбыт. Оттуур сирбит наһаа дулҕалаах, уулаах этэ. Аҕабыт сопхуоһугар, звеноҕа оттуу барара. Күһүн оттоон кэлэригэр, отон туттаран баран истээх уһун тулууп атыылаһан аҕабытын олус үөрдүбүппүт. Аҕам иллэҥ кэмигэр бултуурун, балыктыырын олус сөбүлүүрэ. Дьоҥҥо, тэрилтэҕэ муҥханы таҥан оҥорон биэрэрэ. Мас тыыны, тууну эмиэ оҥороро. Күн уһаата да илимин бэрийэрэ, абырахтыыра. Дьиэбит иһэ илим буолара.

Остуолбутугар собо хаһан да быстыбата. Дьонум олус ыалдьытымсах этилэр. Дьон кэллэҕинэ остуолга астарын тардан кэбиһэллэрэ. Ийэбит аһы наһаа минньигэстик астыыра. Сайынан кымыһын, суоратын олох быспакка оҥороро. Суорат аһытыытын киниттэн кэлэн ылаллара. Суоратын былыргылыы хаста да сиидэлээн, бүрүйэн оҥороро.

Ийэлээх аҕам дьону куһаҕаннык саҥарбыттарын биирдэ истибэтэҕим. Дьон үтүө өттүн хайҕаан кэпсэтэллэрэ. Иккиэн тулаайах буоланнар наһаа аһыныгас этилэр, аҕам дьоҥҥо сыһыана олус истиҥ этэ.

Сарсыарда эрдэ туран араадьыйатын холбуура. Сахалыы ырыалары, тойуктары сөбүлээн истэрэ. Сарсыарда оҕолоруттан: “Ким тугу түһээтэ?” – диэн ыйытар этэ. Бэйэтэ наһаа түүллээҕэ. Биһиги түүлбүтүн сүрдээх үчүгэйдик билгэлээн биэрэрэ. Бу санаатахпына, барытын сөпкө сылыктыыр эбит.

Аҕам биэнсийэҕэ тахсыар диэри сүөһү үлэтигэр үлэлээн кэлбитэ. Дьон ыарыйдаҕына икки киһи үлэтин солбуйара. Хаһан да аккаастаммата. Аҕабыт иллэҥ кэмигэр уһанарын сөбүлүүрэ.

Бу сылдьан саҥа таһааран, холку баҕайытык туттан туран, ыллаан барара. Ити кэмҥэ ыҥырдахха олох истибэт этэ. Ханна эрэ ырыа эйгэтигэр киирэрэ. Сарсыарда турда да, оһоҕун отто олорон сахалыы туойара. Куолаһа чуолкай, ыраас баҕайы этэ.

Аҕам былыргытын, дьонун ахтан кэпсиирэ. Киһи истэ олоруох уус тыллааҕа. Тойуксут таайдарынан киэн туттара. Биэнсийэҕэ тахсан баран олоҥхо суруйарга холоммута. Үөрэҕэ суох да буоллар айылҕаттан талааннаах буолан, кэнчээри ыччатыгар, дьонугар-сэргэтигэр барыта биэс олоҥхону суруйан хаалларбыта.

Аҕабар тыыннааҕар Норуот ырыаһыта уонна Ийэ олоҥхоһут диэн үрдүк ааттары иҥэрбиттэрэ. Онон Ийэ олоҥхоһут диэн ааттаах Сахабыт сиригэр илиигэ баттанар ахсааннаах дьонтон биирдэстэринэн буолбута.

Аҕам өр сылга сүрэҕэр иҥэрэ сылдьыбыт баҕатын, талаанын бу олоҥхотугар тиһэн, суруйан хаалларда. Биһиги оҕолоро, сиэннэрэ аҕабытынан, эһэбитинэн киэн туттабыт уонна кини талааныгар сүгүрүйэбит.

Кыыһа Светлана Николаевна Иванова.

 

Николай Михайлович Тарасов – олоҥхоһут, норуот ырыатын толорооччу

(1928-2002)

(библиографическай испииһэк)

Айымньылара

Кинигэлэр

1. Күн Эрили : [олоҥхо] / Саха Респ. Горнай улууһун Кировскай нэһилиэгин дьаһалтата ; [олоҥхоһут тылыттан суруйда, бэчээккэ бэлэмнээтэ Степан Николаевич Федоров ; кинигэ тас ойуутун оҥордо Н. С. Готовцев]. – Бэрдьигэстээх : [и. с.], 1999. – 82 с. : фот. – Иһинээҕитэ: Ийэ тыл саамай сүмэтэ олоҥхоҕо баар / С. Федоров. – С. 5-8 ; Күн Эрили : олоҥхо. – С. 5-71 ; Ыһыах алгыһа. – С. 73-75 ; Уу иччитин алгыһа. – С. 76 ; Туймаадалыыр эбэкэм Дьокуускайдыыр куоратым (Дьокуускай куорат 365 сыла туолуутугар тойук). – С. 77-79 ; Олоҥхо тылын хос быһаарыылара. – С. 80.

2. Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө : [олоҥхо] / [хомуйан оҥордулар: Елизавета Алексеевна Семенова, Степан Николаевич Федоров ; ойуулары оҥордо И. Г. Семенов]. – Бэрдьигэстээх : "Үлэ күүһэ" хаһыат редакцията, 2006. – 86, [1] с. : ил. – Иһинээҕитэ: Норуот ырыаһытын туһунан иһирэх тыл / С. Федоров. – С. 5-7 ; Атаҕынан оонньуур Айдаар кугас аттаах Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө. – С. 7-25 ; Төрүт баай аҕалаах, Төлкө хотун ийэлээх Дуулаҕа Баатыр. – С. 25-43 ; Күн халлаан күлүүһүттэн тутуһан үөскээбит, күүстээх-уохтаах Күн Эрили. – С. 57-80 ; Өбүгэлэрин ааттатаары / Е. Семенова. – С. 80 ; Аҕабыт талааныгар сүгүрүйэбит / С. Иванова. – С. 80-81 ; Тойуксут талааннааҕа, олоҥхоһут бастыҥа этэ / Т. Осипов. – С. 81-82 ; Олоҥхоһут бүтэһик ахтыыта / Н. Петров. – С. 82-84 ; Туймаадам эбэкэм, Дьокуускайдыыр куоратым : тойук. – С. 84 ; Уу иччитин алгыһа. – С. 84 ; Ыһыах алгыһа. – С. 85.

Хомуурунньуктарга

3. Күн Эрили : [олоҥхо] / Ямасита Мунэхиса япон тылыгар тылбааһа // Олоҥхо ытык эйгэтэ / “Үлэ күүһэ” хаһыат редакцията” ; [бэчээккэ бэлэмнээтэ В. И. Алексеев ; хомуйан оҥордулар: Е. А. Семенова, Е. Г. Степанова, Л. М. Степанова, А. И. Заровняева уо. д. а.]. – Дьокуускай, 2010. – С. 164-208.

Периодическэй бэчээккэ

4. Сайын кэлиитэ : [оһуохай] // Үлэ күүһэ. – 1997. – Бэс ыйын 4 к.

5. Туймаадалыыр эбэкэм Дьокуускайдыыр куоратым : [тойук] // Үлэ күүһэ. – 1997. – Бэс ыйын 28 к.

6. Күн Эрили : [олоҥхоттон] / бэчээккэ бэлэмнээтэ С. Федоров // Үлэ күүһэ. – 1998. – Тохсунньу 24 к.

7. Үбүлүөйү туойар тойук : [тойук] // Үлэ күүһэ. – 2001. – Ыам ыйын 23 к.

Кини туһунан Кинигэлэргэ

8. “Сырдык ыралаах ырыаһыт – олоҥхоһут Ньукулай Тарааһап” : библиографическай ыйынньык / [сост.: А. И. Заровняева, Т. В. Иванова]. – 2010. – 12 с. – Библиогр.: с. 11 (15 назв.).

9. Тарасов Николай Михайлович – Ийэ олоҥхоһут // Олоҥхо ытык эйгэтэ / “Үлэ күүһэ” хаһыат редакцията” ; [бэчээккэ бэлэмнээтэ В. И. Алексеев ; хомуйан оҥордулар: Е. А. Семенова, Е. Г. Степанова, Л. М. Степанова, А. И. Заровняева уо. д. а.]. – Дьокуускай, 2010. – С. 9- 19.

Периодическай бэчээккэ

10. Федоров, С. Н. Нохтолоох сүрэхтэн "Ноо" диэннэр / Степан Федоров // Үлэ күүһэ. – 1992. – Ахсынньы 16 к.

11. Иванова, Т. В. Олоҥхо күнэ / Татьяна Иванова // Үлэ күүһэ. – 1996. – Ыам ыйын 27 к.

12. Федоров, С. Н. Ньукулай түһүлгэ бастыҥ этээччитэ / Степан Федоров // Үлэ күүһэ. – 1996. – Бэс ыйын 27 к.

13. Федоров, С. Н. Норуот ырыатын толорооччу / Степан Федоров // Үлэ күүһэ. – 1997. – Бэс ыйын 4 к.

14. Федоров, С. Олоҥхо – ийэ тыл саамай сүмэтэ : [“Олоҥхо – үгэс уонна билиҥҥи кэм” научнай-практическай конференцияҕа Н. М. Тарасов “Күн Эрили” олоҥхотун олоҥхолоото, Дьокуускай куорат] / Степан Федоров // Үлэ күүһэ. – 1998. – Атырдьах ыйын 29 к.

15. Горнайтан бастакы норуот ырыаһыта : [“Нохтолоох сүрэхтэн “Ноо” буолуохтун” диэн дьоро киэһэ олоҥхоһут Н. М. Тарасов 70 сааһыгар ыытылынна] // Үлэ күүһэ. – 1999. – Кулун тутар 6 к.

16. Леонтьева, Е. Горнай олоҥхоһута Николай Михайлович Тарасов / Елена Леонтьева // Күлүмнүүр. – 2000. – N 4. – С. 6.

17. Леонтьев, П. Киэн туттуох тустаахпыт / Петя Леонтьев // Үлэ күүһэ. – 2000. – Ыам ыйын 24 к.

18. Сценаҕа – олоҥхо : [оҕо искусствотын оскуолатын театральнай кылааһа олоҥхоһут Н. Тарасов “Күн Эрили” олоҥхонон “Синяя птица” республиканскай фестивальга кыттан иккис төгүлүн бастаата (преподаватель К. Мартынов, үҥкүү кылааһын салайааччыта О. Романова)] // Үлэ күүһэ. – 2000. – От ыйын 1 к.

19. Семенова, Е. Айылҕа кытта алҕаата : [С. Г. Алексеев-Уустарбыс аатыгар ыһыахха Н. М. Тарасов кыттыыта] / Елизавета Семенова // Үлэ күүһэ. – 2000. – От ыйын 1 к.

20. Олоҥхоһуттары СӨ Президенин Грамотатынан наҕараадалыыр туһунан СӨ Президенин Ыйааҕа : [Тарасов Н. М. – олоҥхоһут] // Үлэ күүһэ. – 2000. – Балаҕан ыйын 16 к.

21. Федоров, С. Норуот ырыаһытын саҥа олоҥхолоро / Степан Федоров // Үлэ күүһэ. - 2001. - Ыам ыйын 30 к.

22. Олоҥхоһут бүтэһик ахтыыта / бэчээккэ бэлэмнээтэ Николай Петров // Үлэ күүһэ. – 2002. – Алтынньы 9 к.

23. Осипов, Т. Т. Тойуксут талааннааҕа, олоҥхоһут бастыҥа этэ / Тихон Осипов // Үлэ күүһэ. – 2003. – Тохсунньу 22 к.

24. Семенова, Е. Өбүгэлэрин ааттатаары... / Елизавета Семенова // Үлэ күүһэ. – 2003. – Тохсунньу 23 к.

25. Семенова, Е. Муҥха олоҥхото : [ийэ олоҥхоһуту үйэтитиигэ фестиваль ыытылынна, Аһыма бөһүөлэгэ] / Елизавета Семенова // Үлэ күүһэ. – 2006. – Ахсынньы 6 к.

26. Олоҥхону тилиннэриигэ : [“Бүдүрүйбэт Нүһэр Бөҕө” кинигэ сүрэхтэниитэ] // Үлэ күүһэ. – 2007. – Тохсунньу 1 к.

27. Тарасов, А. Муудараһа эбит (Н. . Тарасов сырдык кэриэһигэр) : хоһоон / Александр Тарасов // Үлэ күүһэ. – 2007. – Тохсунньу 10 к.

28. Осипов, Т. Олоҥхоһут туһунан ахтан санаан эбит буоллахха / Тихон Осипов // Үлэ күүһэ. – 2007. – Бэс ыйын 14 к.

29. Леонтьева, Е. Удьуор олоҥхоһут / Елена Леонтьева // Орто Дойду. – 2008. – Сэтинньи 20 к.

30. Тырылгина, К. Олонхо-саха олоҕун кинигэтэ : [Аһыма бөһүөлэгэр Н. М. Тарасов 80 сааһыгар "Олонхо сайдар саҕахтара" бастакы улуустааҕы научнай-практическай конференция] / Күннэй Тырылгина // Үлэ күүһэ. – 2009. – Олунньу 11 к.

31. Аргунова, А. Ийэ олоҥхоһут Ньукулай Тарааһап / Анна Аргунова // Кэскил. – 2009. – Балаҕан ыйын 11 к. – С. 8.

32. Павлова, Л. Ол саҕаттан / Л. Павлова // Үлэ күүһэ. – 2009. – Алтынньы 10 к.

33. Иванова, Т. Сырдык ыралаах ырыаһыт / Татьяна Иванова // Үлэ күүһэ. – 2010. – Бэс ыйын 19 к.

34. Семенова, Е. Олоҥхо эйгэтин кэҥэтэн : [Аһыма бөһүөлэгэр олоҥхоһут төрөөбүтэ 85 сылыгар улуустааҕы научнай-практическай конференция] / Елизавета Семенова // Үлэ күүһэ. – 2013. – Ахсынньы 18 к.

***

35. Институт возрождает исполнение олонхо : [пение олонхо "Бюдюрюйбэт Нюсэр Беге" в трех частях в исполнении сказителя Николая Тарасова] // Якутия. – 1999. – 20 мая. – С. 4.

36. Ларионова, А. С. Особенности традиции эпического пения якутов Горного улуса (на примере олонхо Н. М. Тарасова) "Быстроногий Неспотыкающийся Нюсер Беге") : [статья посвящена изучению особенностей эпического пения олонхосута из Горного улуса Н.М. Тарасова] / А. С. Ларионова. – Библиогр.: с. 95 (4 назв.) // Северо-Восточный гуманитарный вестник. – 2016. – N 1 (14). – С. 90-95.

Анастасия Ивановна Заровняева, библиограф, СӨ култууратын туйгуна